De Vereniging van Nederlanders Gemeenten (VNG) maakt zich grote zorgen over het voornemen de spreidingswet te schrappen. ‘De consequenties daarvan komen bij gemeenten terecht. Meer mensen zullen op straat terechtkomen en er zal meer onzekerheid zijn. Dat is zeer zorgelijk.’

In het Hoofdlijnenakkoord van de PVV, VVD, BBB en NSC staat dat de zwaarbevochten wet die in februari dat jaar in werking trad zal worden ingetrokken. Het nieuws sloeg in als een bom bij de mensen en instanties die zich hard hadden gemaakt voor het verdeelmodel, waarbij gemeenten een aantal asielzoekers moeten opvangen dat evenredig is aan hun inwonersaantal. ‘De spreidingswet was ons enige houvast’, zegt het Centraal Orgaan opvang en Asiel (COA). 

Ook voor de VNG is de passage in het Hoofdlijnenakkoord een klap in het gezicht. De VNG stond in meerderheid achter de spreidingswet en de plannen om deze te schrappen zorgen voor enorme onrust, zei voorzitter Sharon Dijksma tijdens de ledenvergadering afgelopen vrijdag. ‘Laat een nieuw bewindspersoon zich goed realiseren dat die wet pas weg kan als het huis weer op orde is. Anders wordt de opvangcrisis in de praktijk alleen maar groter.’

Plannen al op tafel

Vanaf 1 februari, het moment dat de spreidingswet inging, moesten gemeenten aan de slag met het vinden van voldoende opvangplaatsen. Deze plaatsen moeten gerealiseerd worden voor 1 juli 2025, maar een verslag van dit plan moet gepresenteerd worden voor 1 november 2024. Aangezien de wet nu nog van kracht is, is dit nog steeds wat er van de gemeenten wordt verwacht. 

Maar een week nadat de coalitie de nieuwe plannen had bekendgemaakt, brokkelde de motivatie voor de verdeelsleutel af. Zo gaf de gemeente van Zandvoort vrijdag aan te stoppen met het zoeken naar een locatie. ‘Gezien de onduidelijkheid die is ontstaan (…) heeft het Zandvoorts college van burgemeester en wethouders besloten de uitvoering van het raadsbesluit te temporiseren. In afwachting van de verdere ontwikkelingen op landelijk niveau worden de voorbereidingen gericht op een locatiekeuze voor de opvang van asielzoekers in Zandvoort voorlopig opgeschort’, meldde de Noord-Hollandse gemeente op 24 mei. 

Twee dagen eerder trok het COA zelf al aan de bel. ‘Enkele gemeenten hebben al aangekondigd opvangplekken niet te realiseren of besluitvorming on hold te zetten’, zei het opvangorgaan. Tussen de 2.000 en 2.500 opvangplekken zouden hierdoor verloren gaan. Op de korte termijn zou dit betekenen dat er aan honderden mensen geen opvang en begeleiding gegeven kan worden.

‘Wij hebben geen overzicht van welke gemeenten dit doen’

‘Wij hebben geen overzicht van welke gemeenten dit doen’, zegt een woordvoerder van de VNG. ‘Er zijn gemeenten die hun verslag al hebben ingediend bij de provinciale regietafels. De meeste gemeenten staan ook positief tegen het oplossen van het opvangprobleem, met of zonder spreidingswet. De spreidingswet zorgt echter voor een eerlijke verdeling over alle gemeenten.’

Wanneer enkele gemeenten besluiten toch niet mee te werken aan een eerlijke verdeling, zorgt dit voor extra druk bij andere gemeenten, legt Dijksma uit in een uitzending van Radio 1. ‘Het is in onze ogen een solidariteitsverhaal: we doen het allemaal naar vermogen. Als je die solidariteit uit het systeem haalt, moeten gemeenten die voorop staan met opvang, zoals Utrecht, waarschijnlijk meer gaan doen en andere gemeenten helemaal niets.’ 

Opvangcrisis verergert

De VNG waarschuwt dat dit de opvangcrisis zou kunnen verergeren. ‘We voorzien dat een aantal voorgestelde maatregelen als gevolg kan hebben dat er méér asielopvangplekken nodig zijn en dat er meer mensen op straat belanden. De instroombeperkende maatregelen zullen op korte termijn nog geen effect hebben. Gemeenten wordt in deze periode geen enkel perspectief geboden voor de reeds aanwezige asielzoekers en statushouders.’

Het COA beaamt dit. Het opvangorgaan heeft voor 1 juli nog 8.100 opvangplekken nodig en er is geen perspectief dat dit gaat lukken. ‘Alles zit vol. We kunnen statushouders niet uit de opvang halen omdat er geen woningen voor ze zijn. Tegelijkertijd komen er tussen de 800 en 1200 nieuwe asielzoekers aan per week. Ook voor hen is er niet genoeg plek. Het is elke dag schuiven en puzzelen.’

In Ter Apel zitten momenteel tussen de 2200 en 2300 mensen in de opvang, waar de maximale capaciteit 2000 is. Voor elke dag dat er meer dan 2200 mensen in deze opvang zitten betaalt het COA een boete van 1500 euro. Mensen slapen in de wachtruimtes en in de zogenaamde keten die op het terrein staan. ‘Tja, dit mag officieel niet. Maar buiten slapen mag ook niet. En binnen zit het te vol. Wat wil je dan?’, zo vertolkt een woordvoerder de wanhoop. 

Uitstroom statushouders

Maar zelfs bij een lagere instroom blijft een evenredige spreiding van groot belang, denkt de VNG.  ‘Gemeenten verwachten dat het voorstel om voorrang voor statushouders op de sociale huurmarkt te verbieden ertoe leidt dat er geen uitstroom plaatsvindt en dat de druk op de asielopvang verder toeneemt, of zorgt voor een toename van dakloosheid.’

‘Het is niet zomaar geregeld, het is logistiek gezien ingewikkeld’

De uitstroom van statushouders is nu al een groot probleem, erkent het COA. ‘Het doel is om per week 500 statushouders onder te brengen in verschillende hotels. Maar dit lukt niet. Het is niet zomaar geregeld, het is logistiek gezien ingewikkeld. Bovendien zitten niet alle gemeenten hierop te wachten’, legt een woordvoerder uit. 

Hoewel gemeenten de krapte op de woningmarkt erkennen en graag met het nieuwe kabinet in gesprek gaan over oplossingen, vindt de VNG het verbod op voorrang geen passend antwoord op de problematiek. ‘Niet alleen omdat daardoor meer opvangplekken nodig zijn, maar ook omdat statushouders op deze manier later onderdeel worden van de samenleving, wat snelle inburgering en participatie belemmert.’ 

Sommige gemeenten gaan wel door

‘Gelukkig zijn er ook gemeenten die aangeven de humanitaire noodzaak wel te zien en doorgaan met het realiseren van opvang in het kader van de wet’, aldus het COA. 

Volgens de VNG is er geen reden voor onduidelijkheid nu de spreidingswet onder vuur ligt. ‘Er is een probleem, er is een oproep om noodopvang te realiseren en er is een spreidingswet. Een overgroot deel van gemeenten gaat hier vooral mee om door mee te denken over de vraag hoe we het opvangprobleem op kunnen lossen’, aldus een woordvoerder. 

Bovendien liet Dijksma tijdens de ledenvergadering weten dat het laatste woord nog niet is gezegd. ‘We zullen stevig in onze schoenen moeten staan in het gesprek met een nieuw kabinet. We zullen dat constructief doen, maar we hebben ook iets te eisen voor onze inwoners.’