‘Dit boek lees je niet voor je plezier. Vanwege de inhoud natuurlijk, maar ook vanwege de stijl. Het eindeloze racisme en antisemitisme van Hitler is heel vermoeiend. Het is altijd weer de schuld van de Joden.’

Twee jaar geleden verscheen in Duitsland een wetenschappelijke heruitgave van Mein Kampf, het beruchte boek van Adolf Hitler uit 1925 waarin de latere Duitse dictator zijn racistische en antisemitische ideeën uit de doeken doet. Uitgeverij Prometheus besloot daarop Mein Kampf ook in het Nederlands uit te brengen. Deze uitgave ligt sinds vorige maand in de winkels. Mein Kampf en de Nederlandse vertaling uit 1939 van NSB’er Steven Barends, Mijn kamp, waren na de Tweede Wereldoorlog in ons land verboden. De nieuwe Nederlandse vertaling van Mario Molegraaf heet Mijn strijd.

De Kanttekening sprak erover drie historici die gespecialiseerd zijn in Hitler en/of de Tweede Wereldoorlog: UvA-docent Willem Melching, die elk hoofdstuk van de nieuwe Nederlandse vertaling Mijn strijd van een kritische historische inleiding heeft voorzien, Ewoud Kieft, die vorig jaar Het verboden boek schreef, een kritische studie naar Mein Kampf en NSB-kenner Bas Kromhout, die in 2012 promoveerde op de Nederlandse nazi Henk Feldmeijer.

‘Hitler heeft moeite om een betoog goed te structuren’
De drie historici zijn van mening dat het goed is dat er nu een nieuwe Nederlandse vertaling van Mein Kampf verschenen is. Melching vindt het verbod, puur uit historisch oogpunt, een slechte zaak. ‘De Tweede Wereldoorlog is de meest bestudeerde periode uit de geschiedenis en Hitler is de belangrijkste historische figuur uit de twintigste eeuw. Je kunt niet om Mein Kampf heen. Sowieso is een verbod in deze tijd onzinnig, omdat je het boek online overal kunt raadplegen.’ Kieft is ook tegen een verbod, maar benadrukt dat een heruitgave echt historisch verantwoord moet zijn. ‘Hitler verkoopt een heleboel nonsens, dat moet worden weersproken.’

Kromhout is het eens met Kieft. ‘Een verbod op Mein Kampf is willekeurig, omdat andere naziwerken, denk bijvoorbeeld aan Der Mythus des 20. Jahrhunderts (1930, red.) van nazi-ideoloog Alfred Rosenberg, dat niet zijn. Het verbod is puur symbolisch. Verbied alles of niets, denk ik dan.’ Kromhout vindt de heruitgave van Mein Kampf verantwoord. Hij vergelijkt in dit verband de nieuwe vertaling bij Prometheus met de vertaling van Der Untergang des Abendlandes (1922) van Oswald Spengler bij uitgeverij Boom in 2017. ‘Met de uitgave van Spenglers boek had ik veel meer moeite. Dat had te maken met de wijze waarop het boek in de markt werd gezet. Filosoof Ad Verbrugge prees Spenglers boek in zijn inleiding en in mediaoptredens aan als een briljant magnum opus, terwijl Der Untergang des Abendlandes vol staat met antidemocratische, sociaal-darwinistische en racistische ideeën. Een kritische historische uitgave vind ik prima, maar dat was De ondergang van het Avondland allerminst. De nieuwe Nederlandse vertaling Mein Kampf daarentegen is behalve een kritische ook een heel sobere uitgave, met een saaie omslag.’

Het meer dan achthonderd pagina’s tellende boek van Hitler schijnt volstrekt onleesbaar te zijn. Hoe zien de drie historici dit? Kromhout is het wel met deze kritiek eens. ‘Mein Kampf is een taai boek met ingewikkelde zinnen en veel herhaling. Hitler heeft moeite om een betoog goed te structuren.’ Kieft beaamt dat. ‘Dit boek lees je niet voor je plezier. Vanwege de inhoud natuurlijk, maar ook vanwege de stijl. Het eindeloze racisme en antisemitisme van Hitler is heel vermoeiend. Het is altijd weer de schuld van de Joden.’

Melching: ‘Hitler is geen Karel van het Reve, maar de vertaling van Molegraaf is heel goed, veel leesbaarder dan die van Barends uit 1939. Je hoeft het boek bovendien echt niet van A tot Z te lezen. De zevenentwintig hoofdstukken vormen elk een eigen eenheid. Die kun je ook apart lezen. Daarnaast heb ik over bepaalde thema’s in het boek speciale leestrajecten gemaakt. Je kunt zo snel vinden wat Hitler vertelt over zijn jeugd bijvoorbeeld of hoe hij aankijkt tegen propaganda.’

Bijbel
‘Hoewel Mein Kampf geen gemakkelijk boek is werd het meer gelezen dan je zou verwachten’, vertelt Kieft. ‘Een historicus schatte een keer in dat twintig procent van de exemplaren dat is gedrukt daadwerkelijk is gelezen. Dat valt best mee. De eerste Duitse druk in 1925, die trouwens net als de Nederlandse heruitgave van 2018 uit tienduizend exemplaren bestond, werd snel uitverkocht. Voor de machtsovername van Hitler in 1933 waren er al zo’n tweehonderdzeventigduizend exemplaren van het boek verkocht in Duitsland, vanaf 1930 was het dus al wel een bestseller. Daarna steeg de verkoop echt exponentieel tot in de miljoenen. Vanaf halverwege de jaren dertig was het de gewoonte dat pasgetrouwde stellen Hitlers boek kregen aangeboden. Het kreeg toen de status van Bijbel.’

Volgens Kromhout werd Mein Kampf uiteraard ook door NSB’ers aangeschaft, maar was het boek vooral voor de die hard nazi’s onder de NSB’ers belangrijk. ‘Sommige denkbeelden die Feldmeijer ventileert komen rechtstreeks uit Mein Kampf. In mijn proefschrift staat een foto waarop SS-voorman Feldmeijer Hitlers boek overhandigde aan een pasgetrouwd stel. NSB-leider Anton Mussert daarentegen beweerde dat hij Mein Kampf nooit gelezen heeft. Dat is volgens mij grootspraak. Mussert was in de latere oorlogsjaren minder enthousiast over de nazi’s, wat zijn uitspraak wellicht verklaart. Want in de jaren dertig was de nazibeweging een inspiratiebron voor de NSB en het kan bijna niet anders dat Mussert in die tijd Mein Kampf gelezen moet hebben.’

In Nederland was Mein Kampf na de Tweede Wereldoorlog verboden, net als in Duitsland, maar in veel andere landen was het boek gewoon te koop en werd bovendien ook heel goed verkocht. ‘Dat Mein Kampf in het Midden-Oosten goed verkocht wordt klopt inderdaad’, zegt Kieft, ‘maar dat wordt het boek ook in India en Oost-Azië. In Turkije stond Mein Kampf zelfs voor ruim twee jaar op de lijst van bestsellers, totdat men in 2007 besloot om het boek te verbieden.’

Joden en moslims
Arnon Grunberg beweert in een essay in De Groene Amsterdammer dat de angst voor het jodendom en de Joden te vergelijken is met de hedendaagse angst voor de islam en moslims. Zijn de moslims de nieuwe Joden en is Mein Kampf daarom actueel, als waarschuwing tegen de moslimhaat van onze tijd? Kieft staat als het om zulke vergelijkingen gaat in dubio. ‘Het werkt vaak averechts. Een ‘godwin’, een vergelijking met Hitler en de nazi’s, betekent het einde van de discussie. Het is voor populisten, die tegen de islam waarschuwen, ook weer het zoveelste bewijs dat niemand hen serieus wil nemen. Al te lichtvaardige vergelijkingen met Hitler en Mein Kampf zorgen alleen maar voor meer verwijdering, terwijl we juist met elkaar in gesprek moeten gaan. Maar als er echt overeenkomsten zijn moeten we ze benoemen.’ Betekent dat ook dat Kieft vindt dat je met de nazi’s in gesprek moest gaan, in de jaren twintig? ‘Nee, de nazi’s waren voor politiek geweld en door en door racistisch. Dat zijn wel belangrijke verschillen.’ Toch maakt Kieft zich wel zorgen. ‘Minister Blok zei dat het genetisch is bepaald is dat mensen van verschillende afkomst niet vreedzaam kunnen samenleven. Dat is niet zomaar discriminatoir, maar racistisch denken – naast dat het wetenschappelijk gezien natuurlijk onzin is. Blok nam zijn woorden vervolgens terug, maar FvD en PVV bleven ze juist aanmoedigen. Daar verbaasde ik mij over, omdat ze voorheen altijd afstand namen van racisme.’

Kromhout is ook terughoudend en wil het antisemitisme van de nazi’s niet zonder meer gelijkstellen met de populistische islamofobie. ‘Wat Hitler over de Joden schrijft moet je begrijpen vanuit de context van de Eerste Wereldoorlog. Volgens Hitler had Duitsland deze oorlog verloren als gevolg van het Joodse verraad. Daarnaast beschouwt Hitler de Joden als een ras, niet als een geloof. Dat verschilt nogal van hoe populisten tegen de islam aankijken, want de angst voor de islam is in beginsel niet raciaal gemotiveerd. De angst voor de islam is vooral een reactie op islamitisch geïnspireerd terrorisme en de weerzin tegen bepaalde orthodox-islamitische geloofsgebruiken. Alhoewel ik ervan overtuigd ben dat tribale en xenofobe onderbuikgevoelens meespelen, ook bij politici zoals Geert Wilders. Zijn Marokkanen-uitspraak laat zien dat de scheidslijn tussen islamofobie en racisme soms dun is. Overigens bekritiseerden de nazi’s ook joodse geloofspraktijken, zoals de rituele slacht, om aan te tonen hoe verdorven Joden waren. Interessant is trouwens dat de nazi’s juist een hekel aan de Joden hadden, omdat zij heel goed waren geïntegreerd in de Duitse samenleving en dus veel invloed zouden hebben. De nazi’s geloofden dat een Jood altijd een Jood bleef. Dat lijkt op het islamofobe idee dat er geen gematigde, niet-fundamentalistische moslims zouden bestaan. Een moslim blijft altijd een moslim. Als moslims zich gematigd voordoen komt dat door takiyya, het verbergen van je ware motieven. Toch is er een groot verschil, volgens Hitler bleef een Jood een Jood door zijn of haar bloed, volgens islamofoben blijft een moslim een moslim door zijn of haar onveranderlijke geloof.’

Willem Melching vindt Mein Kampf om heel andere redenen weer actueel. ‘Hitler maakt in zijn boek een genadeloze analyse van politieke partijen. Ze zouden te veel op de automatische stand zitten, waardoor ze hun kiezers in de steek laten. Dat geeft politieke marktkooplui de gelegenheid om hun nieuwe boodschap te verkopen.’ Een vergelijking tussen Hitler en Donald Trump wil Melching liever niet maken. ‘Trump hoeft niet op Hitler te lijken om gevaarlijk te zijn. Trump lijkt op Trump, dat is al erg genoeg.’