Vandaag viert Indonesië onafhankelijkheidsdag. Op 17 augustus 1945 wierp de Republiek Indonesië, onder leiding van Soekarno en Mohammed Hatta, het koloniale juk van zich af. Nederland erkent deze datum sinds dit jaar moreel, ‘volledig en zonder voorbehoud’, maar toch niet juridisch. Hoe beleven Indonesiërs van nu deze dag?

Agus Tryanta (54), als lector verbonden aan de juridische faculteit van de Islamitische Universiteit van Indonesië in Yogjakarta, ziet 17 augustus als de dag waarop Indonesië de onafhankelijkheidsstrijd herinnert, maar ook als het begin van een nieuwe tijd, waarin Indonesië zelfstandig is. ‘Voor mijzelf is het een plechtige én een feestelijke dag. Ik vier 17 augustus met mijn vrienden en familie. Ik ga die dag ook naar de campus van de universiteit, waar elk jaar een officiële ceremonie plaatsvindt. Veel werkgevers nodigen hun werknemers uit voor een officiële viering, hoewel 17 augustus een vrije dag is.’

Voor de meeste Indonesiërs is 17 augustus vooral een feestdag, het beste te vergelijken met Bevrijdingsdag op 5 mei. ‘Onze kampong (dorp, buurt, red.) doet mee met de wedstrijd wie de mooiste poort heeft, en neemt het op tegen andere kampongs. 17 augustus draait vooral om vermaak.’

De serieuze herdenking vindt op 10 november plaats, ‘De Dag van de Nationale Helden.’ Op die dag, legt Tryanta uit, vond in 1945 de slag van Surabaya plaats tussen Indonesische vrijheidsstrijders en het Britse leger. De Britten hadden na de Japanse overgave Indonesië bezet, in afwachting van de terugkeer van de Nederlandse koloniale machthebbers. De slag van Surabaya zette de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd op de kaart en zorgde voor veel internationale steun voor de Indonesische zaak.

Op Bali worden ook de lokale helden van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd tegen Nederland herdacht, zoals Gusti Ngurah Rai uit Tabanan, vertelt de Balinese Kadek Sonia Piscayanti (39). Zij is docent Engels en zet zich in voor Indonesische schrijvers, onder andere via het Mahima Institute Indonesia en het internationale Ubud Writers Festival. Gusti Ngurah Rai en zijn strijders besloten in 1946 om strijdend ten onder te gaan, en deden – net als de Balinese koningen veertig jaar eerder – een zogenoemde puputan, een hindoeïstische rituele massazelfmoord.

‘Het is een fijne dag. We vieren dat we eindelijk vrij zijn.’

Voor Piscayanti is 17 augustus een vrije dag en een feestelijke dag, vervolgt ze. ‘We plaatsen vlaggen bij de weg voor onze huizen. Het is een fijne dag. We vieren dat we eindelijk vrij zijn. We worden als Indonesiërs gerespecteerd in de wereld.’ Ze vertelt dat op 17 augustus ook veel wedstrijden georganiseerd worden, waaronder een marswedstrijd tussen de verschillende scholen op Bali. En net als voorgaande jaren bezoekt ze de nachtmarkt in Singaradja.

Verbeelde gemeenschap

Tryanta is blij dat de Nederlandse regering nu – moreel – 17 augustus 1945 erkent als de datum van de Indonesische onafhankelijkheid. ‘Ik deed mijn masteropleiding in het Verenigd Koninkrijk. Medestudenten uit Afrikaanse landen vielen over het begrip ‘protectoraat’, dat de Britse koloniale overheersers hadden gevestigd over onder andere Tanzania. Dit was gewoon een kolonie, vonden de studenten. Ze vonden het begrip protectoraat de lading niet dekken. In het debat over de koloniale oorlog van Nederland in Indonesië is er iets vergelijkbaars aan de hand. Nederland sprak – tot voor kort – eufemistisch over ‘politionele acties’, terwijl Indonesiërs het hebben over ‘de militaire agressie van Nederland.’

De lector vindt dat Nederland de Indonesische onafhankelijkheid op 17 augustus 1945 niet alleen moreel, maar ook juridisch moet erkennen, wat nu nog niet het geval is. Maar we moeten dit volgens hem wel los zien van de juridische discussie over de vraag of Nederland een soeverein land heeft aangevallen, en of het Nederlandse geweld in de jaren 1945-1949 gedefinieerd moet worden als oorlogsmisdaden.

‘Kijk, Indonesië bestond voor de onafhankelijkheid uit vele koninkrijken en eilanden, die één voor één door Nederland werden veroverd. Uiteindelijk besloten alle Indonesische eilanden zich te verenigen tot één land, op 17 augustus 1945. Voor die datum bestond Indonesië nog niet. Het ligt dus ingewikkelder.’

‘Herstelbetalingen voelen toch een beetje als vergelding. Dat wil ik niet.’

Nederland hoeft, als het aan Piscayanti ligt, geen herstelbetalingen te verrichten aan Indonesië. ‘We voelen ons gezegend, dat we nu onafhankelijk zijn. We hebben onze toekomst in eigen handen, leiden onze eigen levens. Herstelbetalingen voelen toch een beetje als vergelding. Dat wil ik niet. Wel is het een goede zaak dat Nederland nu eerlijker naar het eigen verleden kijkt. De les moet zijn dat oorlog en geweld altijd slecht zijn, dat de fouten gemaakt in het verleden niet herhaald worden. Nederlanders zie ik niet als slechte mensen. Een goede vriendin van mij, die op Bali woont en werkt, is Nederlandse. Ze doet onderzoek naar de dekolonisatie. We voeren goede gesprekken.’

‘17 augustus is een feest voor alle Indonesiërs, van alle verschillende religies en eilanden’, zegt Piscayanti. ‘Het gaat niet om verdeeldheid, maar om eenheid. We zijn één: moslims, hindoes en christenen, Javanen en Balinezen, Molukkers, Papoea’s en anderen.’

Ondernemer Rafi Hidayat (25), die politicologie heeft gestudeerd, wijst in dit verband op het werk Imagined communities (‘Verbeelde gemeenschappen’) van de Amerikaanse antropoloog Benedict Anderson. ‘De natie Indonesië ontstond eerst als een idee. Mensen van verschillende eilanden en religies gingen zich, in reactie op het koloniale regime, steeds meer één natie voelen. Ze wilden zich ontworstelen aan het Nederlandse koloniale gezag en een eigen land opbouwen. Op 17 augustus 1945 werd dit idee werkelijkheid, toen Soekarno de Indonesische onafhankelijkheid uitriep.’

Het juiste moment

Volgens Hidayat draaide in de zomer van 1945 alles om timing. Op 6 augustus 1945 viel er een atoombom op Hiroshima, drie dagen later was Nagasaki aan de beurt. Japan gaf zich over. Jonge Indonesische revolutionairen dachten toen: ‘Nu is de tijd aangebroken om de onafhankelijkheid uit te roepen.’ De oudere leiders waren voorzichtiger. Soekarno en Hatta werden ontvoerd, om hen ervan te overtuigen zo snel mogelijk de onafhankelijkheid uit te roepen. Dat het haastwerk was blijkt ook uit de onafhankelijkheidsverklaring. Die is nog geen honderd woorden lang. Maar de jongeren hadden gelijk. Dit was het juiste moment. Want de Nederlanders hadden op dat moment niets te vertellen, vanwege de nederlaag tegen Japan in 1942 en het verlies van Nederlands-Indië, en hadden nog geen tijd gehad om hun koloniale gezag te herstellen.’

‘Het is een goede zaak dat Nederland nu anders naar de oorlog van 1945-1949 is gaan kijken’

Nederland probeerde Indonesië feitelijk opnieuw te koloniseren, maar dat mislukte, vervolgt Hidayat. ‘Het is een goede zaak dat Nederland nu anders naar de oorlog van 1945-1949 is gaan kijken en nu ook oog heeft voor het Indonesische perspectief. Onze media hebben echter weinig aandacht besteed aan de veranderende blik van Nederland op dit gedeelde verleden. Het zou goed zijn voor de Nederlands-Indonesische betrekkingen als premier Mark Rutte of zijn opvolger naar Indonesië komt, om dit nieuwe verhaal – waarin eindelijk oog is voor de Indonesische slachtoffers – uit te leggen.’

De jaren 1945-1949 waren voor Indonesiërs een heel gewelddadige, chaotische tijd. Behalve tegen de Nederlanders vochten de Indonesiërs ook tegen elkaar. Communistische radicalen in het sultanaat Solo, het huidige Surakarta, riepen de sociale revolutie uit en wilden alle edelen, priyayi, uit de weg ruimen, ook Hidayats familie. ‘Mijn grootmoeder van vaderskant, een dochter van de sultan van Solo en een van zijn concubines, is voor de communisten op de vlucht geslagen. Daarom woont onze familie niet meer in Surakarta, en woon ik in Jakarta. Een oudoom was Darsono Notosudirjo, een vooraanstaande communist. Na de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog brak hij met het communisme.

En wat gaat Hidayat doen op 17 augustus? ‘Ik ga Onafhankelijkheidsdag vieren bij mensen bij mij in de buurt’, antwoordt hij. ‘We gaan vier minispelletjes doen. Vroeger, toen mijn grootvader van moederskant nog leefde, vertelde hij mij altijd verhalen over die tijd. Maar helaas is hij overleden en moet ik het nu met geschiedenisboeken doen.’

De strijd gaat door

’17 augustus in Indonesië lijkt een beetje op hoe in Nederland 4 en 5 mei worden herdacht’, vertelt Jeffry Pondaag (70) van de Stichting Comité Nederlandse Ereschulden K.U.K.B. ‘In de twee weken voor 17 augustus worden er documentaires en films vertoond over de Nederlandse bezetting van Indonesië en onze onafhankelijkheidsstrijd, zoals in de dagen voor 4 en 5 mei op de Nederlandse televisie allerlei films over de Tweede Wereldoorlog zijn te zien.’

Pondaag is Indonesisch staatsburger, maar woont samen met zijn Nederlandse vrouw in Heemskerk. Graag had hij dit jaar weer in Jakarta op het Merdekaplein (Merdeka betekent ‘vrij’ of ‘onafhankelijk’ in Bahasa Indonesia) de onafhankelijkheid gevierd, maar ziekte gooide roet in het eten. ‘Ik vier 17 augustus op de Indonesische ambassade in Wassenaar’, vertelt hij.

Hij vindt 17 augustus een heel emotionele dag. ‘Als de Indonesische vlag wordt gehesen, dan gaat er wat door je heen. Ik sta dan stil bij de strijd van toen. Dat wij zo moesten vechten om onafhankelijk te worden. Maar ook dat wij nog steeds strijd moeten voeren, omdat de Nederlandse staat 17 augustus 1945 niet juridisch wil erkennen als de datum van de Indonesische onafhankelijkheid.’ Pondaag vindt dat Nederland dat wel moet doen, en ook moet erkennen dat het Nederlandse leger zich niet ‘slechts’ schuldig maakte aan structureel extreem geweld, maar aan oorlogsmisdaden.

De nationale Indië-herdenking van 15 augustus, die jaarlijks wordt georganiseerd, vindt Pondaag eenzijdig. ‘Ze herdenken alleen de Nederlanders en Indische Nederlanders die slachtoffer waren van de Japanse bezetting van Indonesië, niet de vele Indonesiërs die getroffen waren.’