Vanaf vandaag heeft Nederland een migratiemuseum. Fenix, gevestigd in de San Franciscoloods in Rotterdam Zuid, toont dat migratie van alle tijden is en iedereen migrant kan zijn. ‘Ieder mens is een gelukzoeker.’

Katendrecht, het schiereiland tussen de Rijnhaven en de Maashaven waar het nieuwe museum gevestigd is, ademt migratie. Vanaf hier vertrokken sinds 1872 talloze mensen met de boot naar Amerika, op weg naar een beter leven. Hotel New York, dat pal tegenover het museum ligt, herinnert aan de vroegere functie van deze plek. De Franciscoloods diende als opslagplaats van de eigendommen die de landverhuizers achterlieten.

Maar dezelfde kades waren ook een aankomstpunt. Bijna een eeuw later kwamen hier de Chinese zeelieden aan wal, gevolgd door Kaapverdiërs, Surinamers en Grieken. Inmiddels wonen er meer dan 170 nationaliteiten in Rotterdam. ‘Dat hier nog geen migratiemuseum stond, is eigenlijk gek’, zegt de kersverse directeur.

Er zijn rond de dertig migratiemusea in de wereld, zoals bijvoorbeeld in New York, op de plek waar ook Nederlandse migranten aankwamen. Maar wat het museum in Rotterdam onderscheidt, is de nadruk op kunst. Geen overvloed aan informatie, maar kunstwerken vertellen het verhaal, want die raken mensen, was het idee van initiatiefnemer Wim Pijbes.

Neem bijvoorbeeld het hek, dat bij elke dreun waarmee het dichtvalt verder afbrokkelt. De maker Shilpa Gupta wil laten zien wat een gesloten grens betekent voor wie tegengehouden wordt: een meedogenloze klap. Maar elke muur zal uiteindelijk bezwijken, staat erbij. Of de van stofgemaakte bus uit New York van Red Grooms, waarin mensen van over de hele wereld op weg zijn naar hun volgende bestemming. ‘Dit is een van mijn favoriete werken, omdat het zo’n herkenbaar beeld is. Dit beeld zie je ook in de metro in Rotterdam’, zegt Kremer.

Migratie moet niet gevierd, maar beleefd worden

De huidige tentoonstelling Alle Richtingen heeft vijf thema’s: migratie, identiteit, geluk, grens, vlucht en thuis. De curatoren gingen over de hele wereld op zoek naar kunstenaars die al werken hadden gemaakt, of wilden maken, over migratie. Daarbij worden ook de nare verhalen niet geschuwd. ‘Aan de ene kant laten we zien dat migratie heel veel moois kan opleveren. Mensen migreren voor de liefde, een nieuwe baan of voor avontuur. Maar er zijn ook andere kanten aan het verhaal. Er zijn ook mensen die een trauma hebben opgelopen. Ik zou dan ook niet willen zeggen dat we migratie moeten vieren. Wel dat migratie beleefd moet worden.’

Op de begane grond is de fototentoonstelling The Family of Migrants. Hier komen de beelden van overvolle boten en tranen bij het afscheid hard binnen. Deze tentoonstelling vertelt het verhaal van migratie vanaf vertrek tot aankomst, zegt curator Hanneke Mantel. ‘Wat me vooral erg raakt is dat de emoties die hierbij beleefd worden universeel zijn. Zo hangt er een foto van een afscheid tussen twee Chinese mensen, en daarnaast een soortgelijk afscheid tussen twee Turkse mensen. De emotie is hetzelfde.

‘Waar we voor wilden waken, is dat er vooral stereotype beelden van migranten zouden hangen. Een vaak gezien beeld is dat van mensen die op een trein springen, het liefst van onder genomen en in het zwart wit. Dit soort beelden laten we wel zien, maar in combinatie met nieuwe perspectieven. Neem bijvoorbeeld de bekende foto van het meisje uit Afghanistan. Naast haar hangen andere foto’s van vrouwen. Ze hoeft het verhaal niet alleen te vertellen.’

Ook op de begane grond is de vaste collectie Kofferdoolhof; een wirwar van 2000 koffers van reizigers over de hele wereld. De oudste koffer dateert uit 1898, de nieuwste koffer is onlangs nog gebruikt. De curatoren reisden de hele wereld af op zoek naar deze koffers, en naar de verhalen die erbij horen. Abdelkader Benali, als conservator betrokken bij Fenix, schreef er een boek over: Kofferverhalen.

‘Kom, ik laat je de koffer zien van Abderrahim Chawki’, vertelt hij enthousiast tijdens de opening voor de pers. ‘Een man uit Marokko die naar Nederland kwam omdat hij geïnspireerd was door Jimmy Hendriks. Uiteindelijk werd hij kunstenaar.’ De koffer verraadt dat het hier niet gaat om een recente reis. Het bruine metalen object lijkt meer op een kistje, maar zit vol met verhalen. Wie nieuwsgierig wordt, kan met een modern apparaat de barcode scannen en de stem van Chawki zit opeens in je oren. Hij vertelt hoe zijn vader eigenlijk geen toestemming gaf voor de reis. Toch leende hij hem zijn koffer. ‘Dit verhaal laat zien dat niet alle Marokkaanse migranten gastarbeiders waren die in fabrieken werkten’, zegt Benali.

Mensen zullen altijd blijven bewegen

Marokkanen naar Nederland. Indiërs naar Afrika. Het brein achter de Lonely Planet in Zuidoost Azië en Nederlanders die emigreerden naar de Nieuwe Wereld. Ze komen allemaal aan bod in de tentoonstellingen. ‘Ieder mens is een gelukszoeker. Maar niet iedereen krijgt dezelfde kansen’, vertelt een bordje. Wat het migratiemuseum vooral wil laten zien, is dat migratie universeel en van alle tijden is, vertelt Kremer. ‘Zolang mensen op deze wereld leven, zullen ze blijven bewegen. Het is onderdeel van wie we zijn.’

Migratie-onderzoeker Hein de Haas hamert er al jaren op. De indruk die is ontstaan dat er meer migranten zijn dan ooit, klopt niet als je in ogenschouw neemt dat ook wij decennialang naar andere delen van de wereld verhuisden, schrijft hij in zijn boek Hoe migratie echt werkt. ‘Je ziet dat het in de politiek en in de kranten heel veel over de cijfers gaat. Wat we vaak vergeten, is dat het over mensen gaat. Dit gaat over jou en mij, in iedere familie schuilt wel een migratieverhaal. Dit is dan ook een reden om juist nu een migratiemuseum te openen’, zegt de directeur Anne Kremer.

Toen architect Ma Yansong naar de loods kwam om aan te voelen welk verhaal het gebouw moest vertellen, wist hij dat ook al snel. ‘Het moest gaan over beweging’, vertelt hij. Daarom ontwierp hij De Tornado, de zilveren wokkel die vanaf het midden van het museum de lucht in prijkt. Een iconisch staaltje architectuur, dat je kunt zien schitteren vanaf de metro naar Rotterdam Zuid. In het gebouw zelf vervult het de functie van een trap. ‘Twee trappen om precies te zijn. Als je erop naar boven loopt, raakt je misschien het overzicht kwijt, ontmoet je andere mensen en zie je jezelf in de reflectie. Het symboliseert de reis die migranten maken’, zegt de architect uit China.

Het museum hoopt mensen uit alle lagen van de samenleving en overal ter wereld aan te trekken. Vanmiddag wordt het officieel geopend door Koningin Máxima, zelf een migrant in Nederland. Het museum is de hele dag gratis te bezoeken. Vanaf morgen kunnen bezoekers met een ticket terecht.