Islamkritiek is niet meer alleen iets van ‘rechts’. Op de linkerflank woedt een seculiere strijd tegen ‘politieke correctheid’, waarbij de controverse rond de islamitische GroenLinks-kandidaat Kauthar Bouchallikht een symbolische plaats inneemt. ‘Wie kritiek heeft wordt meteen in de islamofobe, racistische hoek geduwd.’

Kritiek op de islam komt de laatste tijd steeds meer van buiten de rechterflank. Na de moord op Franse geschiedenisleraar Samuel Paty ijverde de centrumregering van Emmanuel Macron voor een harde aanpak van het ‘islamitisch separatisme’. In Nederland wordt linkse islamkritiek nu ruim twee jaar lang het luidst verwoord door Vrij Links.

Deze seculiere pressiegroep werd in 2018 in het leven geroepen door enkele verontruste progressieven die vonden dat links haar ‘seculiere wortels’ had verloren en uit ‘politieke correctheid’ niet kritisch durfde te zijn over de islam. ‘Een conservatief religieus wereldbeeld concurreert met progressieve waarden’, schreven zij in hun oprichtingsmanifest, ‘vooral daar waar het gewetensvrijheid en de autonomie van het individu betreft’. Naast filmmaker Eddy Terstall en oud-Kamerlid Keklik Yücel (PvdA) zijn onder meer arabist en D66’er Gert Jan Geling en voormalig GroenLinks-Kamerlid Zihni Özdil actief voor Vrij Links.

Vrij Links liep vooraan in de kritiek op GroenLinks-kandidaat Kauthar Bouchallikht vanwege haar vermeende banden met de islamistische Moslimbroederschap. ‘Ik ga me niet inhouden omdat kritiek ‘de vijand’ in de kaart speelt’, schreef GroenLinks-lid Leo van Bergen op de website van Vrij Links. Hij zette Bouchallikht laag op de lijst bij de interne GroenLinks-verkiezingen. Hij was niet de enige. De kandidatuur van Bouchallikht werpt de vrouwenemancipatie van moslims terug in de tijd, betoogde voormalig GroenLinks-raadslid Hulya Elmas in de Telegraaf. Zihni Özdil zegde naar aanleiding van de zaak-Bouchallikht zelfs zijn lidmaatschap van GroenLinks op.

Rechtenstudent Fabian van Hal zat enkele jaren terug nog in het landelijk bestuur van de GroenLinks-jongeren, maar snapt Özdil wel. ‘GroenLinks is blind voor het gevaar van orthodoxie en fundamentalisme en wil graag stemmen krijgen van moslims’.

Van Hal schrijft nu voor de website van Vrij Links. Ook werkt hij als fractiemedewerker voor Femke Merel van Kooten-Arissen, het ex-Kamerlid van de Partij voor de Dieren dat onlangs de nieuwe partij Splinter oprichtte. Splinter vertolkt volgens Van Hal het vrij-linkse geluid: ‘sociaal-liberaal, seculier en groen en zonder het hokjes- en identiteitsdenken.’ Zo is Splinter net als Vrij Links voor de afschaffing van het grondwetsartikel over vrijheid van godsdienst en vindt de partij dat geen enkel religieus idee ‘boven kritiek verheven’ is. Bovendien wil Splinter dat ‘religieuze uitingen en vrijheden die anderen in hun uitingen en vrijheden beperken’ niet langer getolereerd worden.

Van Hal kan zich daar goed in vinden. Zijn oude partij en de PvdA hebben de arbeidersklasse daarentegen van zich vervreemd, meent hij. ‘Die mensen stemmen nu op de populistische partijen.’ Hij vindt dat GroenLinks en de PvdA hun ‘seculiere roots’ moeten terugvinden. Volgens Van Hal kan links wel wat leren van de Deense sociaaldemocraten, die kritischer zijn geworden over migratie. ‘Zij zijn nu weer de grootste partij in Denemarken.’

Politicoloog Floris Vermeulen (Universiteit van Amsterdam) vertelt dat de seculiere stroming binnen linkse partijen na 2000 juist sterker geworden is. Zo stemden PvdA en GroenLinks in 2011 voor het verbod op onverdoofd ritueel slachten en voerde PvdA-minister Lodewijk Asscher een streng integratiebeleid, waarop Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk besloten om uit de PvdA-fractie te stappen. Vermeulen: ‘Hun partij Denk is voor moslimkiezers nu een alternatief. De kloof tussen PvdA en Denk is er sindsdien niet kleiner op geworden.’

Vermeulen denkt ook niet dat GroenLinks met Bouchallikht een stap terugzet in de tijd, toen Mohamed Rabbae – die De Duivelsverzen van schrijver Salman Rushdie wilde verbieden – duo-lijsttrekker was. ‘GroenLinks heeft zich duidelijk uitgesproken tegen de Turkse president Erdogan. Ze hebben Zihni Özdil een tijdje in de Kamer gehad. Misschien wilde GroenLinks met Bouchallikht weer religieus-islamitische kiezers aanspreken. Want dat doet op dit moment geen enkele linkse partij.’

Volgens socioloog en politicoloog Merijn Oudenampsen (Universiteit van Amsterdam) is het zelfs onjuist om te stellen dat de linkse traditie in Nederland überhaupt seculiere roots heeft. ‘Toen de PvdA na de oorlog werd opgericht, wilde het de bestaande partijverhoudingen doorbreken en stelde de partij zich open voor katholieken en protestanten. Willem Banning, de filosoof van de Doorbraak, was theoloog en predikant.’

Van Hal en Vrij Links verwarren de geschiedenis van links in Nederland met het Franse laïcité-model waarin publieke uitingen in de publieke ruimte strikt verboden zijn, vindt Oudenampsen. ‘Dat slaat als een tang op een varken.’

Een gelijk speelveld?

Religiewetenschapper Kaj Brens schrijft net als Van Hal voor de website van Vrij Links. Hij noemt zichzelf niet alleen links, maar ook islamcriticus en – in navolging van de Britse schrijver en polemist Christopher Hitchens – een antitheïst.

‘Atheïsme is een gebrek aan geloof in God, antitheïsme is de overtuiging dat geloof schadelijk is voor de samenleving’, zegt hij. ‘Jodendom, christendom en islam bevatten schadelijke elementen. En die wegen soms zwaarder dan de positieve elementen.’ Brens wil niet doorslaan in zijn kritiek. ‘Antitheïsme kan ontaarden in irrationele haat. Net als andere wereldbeschouwingen kan ook secularisme doorschieten.’

Fabian van Hal ziet secularisme vooral als het creëren van een gelijk speelveld. ‘Secularisme waarborgt de vrijheid in de samenleving, dat religie niet te veel invloed krijgt.’ Het steekt hem bijvoorbeeld dat tijdens de coronapandemie gebedshuizen een uitzondering hebben. Het past wat hem betreft naadloos in een rijtje ‘speciale privileges’ voor gelovigen, zoals besnijdenis en de rituele slacht, mogen krijgen.

‘Als je milde kritiek levert ben je al een islamofoob’

Volgens Merijn Oudenampsen bedoelen sommige secularisten met het ‘gelijke speelveld’ een publiek domein dat gespeend is van religieuze uitingen. ‘Ze willen dat religie achter de voordeur blijft, en dat er voor religieuze uitingen en symbolen geen ruimte is. Deze secularistische overtuiging gaat vaak hand in hand met de angst dat gelovigen anders de macht zullen overnemen.’

Floris Vermeulen: ‘De islam doet volgens Vrij Links-oprichter Eddy Terstall het emancipatieproces teniet en zou een bedreiging vormen voor de progressieve seculiere erfenis van de jaren zestig. Opvallend is dat christenen buiten schot blijven in deze seculiere kritiek.’

In het oprichtingsmanifest van Vrij Links worden moslims niet genoemd, christenen wel. Maar volgens Oudenampsen moet je goed tussen de regels door lezen. ‘De concessies aan de protestanten en de katholieken konden we nog bolwerken’, stelt het manifest. Het zouden de ‘grote demografische veranderingen, vooral in de grote steden’ zijn die onze vrijheid bedreigen.

Oudenampsen: ‘Daarmee zullen ze zeker geen streng gereformeerden bedoelen. De focus ligt in het manifest op de ‘niet-westerse Nederlanders’. Het is hun ‘conservatieve religieuze wereldbeeld’ dat volgens de auteurs een bedreiging zou vormen voor onze progressieve waarden.’

Oudenampsen noemt Vrij Links zelfs ‘nogal islamofoob’. ‘Wie het oprichtingsmanifest van Eddy Terstall cum suis goed leest, besluipt het vermoeden dat de auteurs eenzelfde strijd tegen de islam willen voeren als Pim Fortuyn, Ayaan Hirsi Ali en Paul Cliteur, die de fundamentalistische stromingen binnen de islam gelijkstellen met de religie als zodanig.’

Te makkelijk, vindt Van Hal: ‘Het voeren van een goede discussie over vrijheid en gelijkheid wordt door een deel van links onmogelijk gemaakt. Dat zag je ook bij de controverse rond Kauthar Bouchallikht. Wie kritiek heeft wordt meteen in de islamofobe, racistische hoek geduwd.’

Kaj Brens: ‘Als je milde kritiek levert ben je al een islamofoob. Maar dat neemt niet weg dat sommige critici van de kandidatuur van Kauthar Bouchallikht zich volgens mij wel degelijk lieten leiden door moslimhaat.’