Toen de PVV de stekker uit het kabinet trok, leek de partij klaar met regeren. En toen Dilan Yesilgöz zei nooit meer met de PVV te willen regeren, dachten veel mensen dat de partij politiek was uitgespeeld. Toch blijft de partij van Geert Wilders in de peilingen de grootste. Waarom kiezen mensen voor de PVV?

Sociologen hebben zich erover gebogen, boeken zijn erover geschreven. In de laatste Ipsos-peilingen van 29 september behaalde de PVV 31 virtuele zetels, weliswaar zes minder dan bij de verkiezingen in 2023, maar alweer vier meer dan toen de coalitiepartners de rug toekeerden in juli dit jaar.

Waarom dan toch, is de prangende vraag bij mensen voor wie het extreemrechtse gedachtegoed ver van hen afstaat. Dat ook politicologen zich niet zomaar aan deze vraag wagen, blijkt al snel uit de afwijkende reacties. De ideologie van de partij valt te analyseren, voor een analyse van het electoraat moet je dieper graven.

Geen proteststem

Een goede poging werd gedaan door Jesse Frederik, politiek journalist bij De Correspondent. Volgens hem had het geen zin om allerlei psychoanalyses los te laten op de PVV-stemmer, die eigenlijk vrij duidelijk zegt wat hij wil: minder migranten in Nederland. Het is geen proteststem tegen het afbraakbeleid van de VVD, inkomensongelijkheid of het systeem. De PVV-stemmer heeft ‘onvrede over met name de komst en aanwezigheid van migranten in Nederland en over de eigen cultuur die bedreigd wordt door vreemde invloeden’, aldus de journalist.

‘Ze willen liever een Nederland zonder islam dan dat het economisch beter met ze gaat’

‘Ik denk dat dit wel klopt’, zegt Jan Jaap de Ruiter, arabist en auteur van het boek The Ideology of the Dutch Party for Freedom. Geert Wilders Explained. Het ging altijd en gaat nog steeds over migratie en islam. Ja, de anti-islamstandpunten stonden even in de ijskast, maar dat was voor de coalitie. Bij de nieuwe verkiezingen kun je de hele islamretoriek weer terugverwachten, en ook bij de kiezers speelt dit nog steeds een rol. ‘Ze willen liever een Nederland zonder islam dan dat het economisch beter met ze gaat.’

Sociaaleconomisch links

De Ruiter merkt op dat sociaaleconomische standpunten nauwelijks een rol speelden in de periode dat de PVV meeregeerde. ‘Hij heeft weinig geregeld waar het ging om welvaart. Op economische thema’s stemden ze dan bijvoorbeeld niet mee.’ Dit terwijl er wel degelijk sociaaleconomische standpunten in de verkiezingsprogramma’s staan.

‘De PVV is sociaaleconomisch links’, merkte ook Jesse op in zijn artikel. En inderdaad, als je het huidige verkiezingsprogramma erop naslaat, zul je zien dat het bomvol staat met sociaaleconomisch linkse thema’s: goedkopere boodschappen, lagere energierekening, tandarts in de basiszorg, betaalbare treinkaartjes of behoud van het streekvervoer.

Maar voor sociaaleconomische wensen kunnen kiezers ook bij andere partijen terecht. Voor een verbod op de hoofddoek in overheidsgebouwen, het ontslag van de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme of een verbod op Arabische teksten in winkelstraten (allemaal in het PVV-programma) kun je echter minder partijleiders porren. En dit zijn de thema’s die mensen op dit moment belangrijk vinden, blijkt uit de peilingen. Of zoals De Ruiter scherp verwoordt: ‘De PVV-kiezer wil wellicht een bushalte in de dorpsstraat, maar wil daar vooral ook geen moslims tegenkomen.’

Weinig te doen met politiek

Onvrede over migratie is bovendien niet nieuw. Al decennialang vinden mensen dat er te veel migranten in Nederland wonen en deze denkbeelden veranderen nauwelijks. Wat er wel verandert, is de mate waarin het electoraat deze onvrede laat meewegen in het stemgedrag, zo stelt universitair docent en onderzoeker Koen Damhuis in een artikel op de website Stuk Rood Vlees.

Damhuis sprak uitgebreid met 125 kiezers van Geert Wilders en Marine Le Pen om te begrijpen wat hun anti-immigratiestandpunten zo aantrekkelijk maakt. Volgens hem zijn de meeste PVV-stemmers niet of nauwelijks geïnteresseerd in politiek. Ze kijken niet zozeer door een theoretische of academische bril, maar beroepen zich eerder op principes uit de alledaagse praktijk, bijvoorbeeld dat je hard moet werken voor je geld, eerst moet zorgen voor je eigen kroost en dat je je aanpast als je ergens te gast bent.

‘Veel van deze kiezers dachten voorheen misschien dat het geen zin had om te stemmen’

Ook politicoloog Koen Vossen, die het boek Rondom Wilders schreef, gelooft dat veel kiezers zich minder met politiek bezighouden dan we denken. ‘Dan zie je ook dat een cordon sanitaire rondom een partij als de PVV wel werkt. Veel van deze kiezers dachten voorheen misschien dat het geen zin had om te stemmen, omdat ze de politiek niet vertrouwden. Toen de deur in 2023 opeens toch openging doordat de VVD dit cordon sanitaire ophief, ontstond er een andere situatie. Het bleek wel zin te hebben. Dan is opeens ook het taboe eraf. Als mensen het een keer geprobeerd hebben, is het makkelijker om nog eens op die partij te stemmen’, legt hij uit.

Geen schuld

Hebben de afgelopen maanden, waarin bleek dat het helemaal niet zo makkelijk was om dit allemaal te regelen in Den Haag, dan geen effect op het kiezersethos dat zich achter Wilders schaart? ‘Veel kiezers lijken de partij toch wel trouw te zijn’, zegt Vossen. ‘Ik heb er zelf geen onderzoek naar gedaan, maar uit interviews blijkt over het algemeen dat PVV-kiezers denken: hij heeft het geprobeerd, maar is tegengewerkt.’

Met het tienpuntenplan dat Wilders presenteerde als voorwaarde om nog met elkaar door te gaan, heeft hij duidelijk laten zien wat hij had willen proberen. De tien punten gingen allemaal over migratie of islam; dit waren de speerpunten van de partij, waarvoor hij wel bereid was zich politiek in te spannen.

‘Het gezegde ‘wie breekt, betaalt’ gaat bij Wilders blijkbaar niet op’

‘Dit is wat de PVV-kiezer wil en er zijn weinig uitwijkmogelijkheden’, verklaart Vossen. ‘JA21 neemt weliswaar flink wat anti-islamstandpunten in en ook de BBB zou nog kunnen inspelen op dit sentiment. Er zullen ook kiezers zijn die wegblijven van de stembus om zo hun wrok te uiten. Maar ik geloof dat er heel wat kiezers zijn die denken: als Wilders maar groot genoeg wordt, dan moeten andere partijen wel met hem samenwerken.’

Ook De Ruiter denkt dat kiezers nog steeds de mogelijkheid zien dat Wilders premier wordt, iets dat hem is ‘afgenomen’ in de vorige kabinetsformatie. ‘Het gezegde ‘wie breekt, betaalt’ gaat bij Wilders blijkbaar niet op. Hij heeft een natuurlijk charisma en blijft erin slagen om de schuld te leggen bij de zittende elite. Daar waar anderen zijn breuk met de coalitie politieke zelfmoord zouden noemen, is Wilders ervan overtuigd dat hij dit keer de grootste gaat worden en dan trekt hij misschien toch een aantal partijen over de streep. Of hij vormt een minderheidsregering. Met Wilders weet je het nooit.’