Kwam de aanslag in Christchurch als een donderslag bij heldere hemel, of lag het in de lijn der verwachting dat extreemrechtse terroristen geweld tegen moslims zouden plegen? En wat zijn de gevolgen van deze aanslag voor Nederland? ‘Mensen die de ideologische overlap tussen de aanslagpleger en de ideologie van PVV en Forum voor Democratie niet zien, zijn stekeblind.’

Op vrijdag 15 maart werden tientallen moskeebezoekers vermoord in Christchurch, Nieuw-Zeeland. De dader, Brenton Tarrant, is een extreemrechtse terrorist, die zijn moordpartij op moslims verdedigde in een manifest en de slachting live-streamde op Facebook. Dit verschrikkelijke drama roept herinneringen op aan eerdere terroristische aanslagen die begaan zijn door extreemrechtse daders: die van Anders Breivik op socialistische jongeren op het Noorse eiland Utøya in 2011, die van Dylann Roof op zwarte kerkgangers in Charleston in 2015 en die van Robert Gregory Bowers op een synagoge in Pittsburgh in 2018.

Enkele dagen na de gebeurtenissen in Christchurch schreef journalist Kees Versteegh een groot artikel in NRC Handelsblad, waarin hij betoogde dat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) het gevaar van extreemrechts terrorisme jarenlang structureel onderschat. De aanslagen van ‘9/11’ en de moord op Pim Fortuyn hebben ervoor gezorgd dat jihadistisch terrorisme en extreemlinks geweld alle aandacht kregen. Extreemrechts geweld werd het ondergeschoven kindje. Het feit dat linkse organisaties als de antifascistische onderzoeksgroep Kafka extreemrechtse activiteiten nauwlettend in de gaten houden zou bovendien ook een reden zijn om hier als AIVD zelf minder energie in te steken.

Kwam de aanslag in Christchurch als een donderslag bij helderde hemel, of lag het in de lijn der verwachting dat extreemrechtse terroristen geweld tegen moslims zouden plegen? Klopt de analyse van Versteegh, dat we extreemrechts geweld al die tijd zwaar hebben onderschat? En hoe verhouden radicaal-rechtse ideeën en extreemrechts terrorisme zich tot elkaar? Kan het gedachtegoed van Geert Wilders, Thierry Baudet en anderen extreemrechtse terroristen in Nederland inspireren tot het plegen van een aanslag? De Kanttekening sprak hierover met terrorisme-expert Bart Schuurman, onderzoeker Jaap van Beek van Kafka en een woordvoerster van de AIVD.

Wake-up call

‘Echt totaal onverwacht was een aanslag als deze niet, maar ik was wel geschokt en behoorlijk van slag.’ Voor Bart Schuurman waren de gebeurtenissen in Christchurch een wake-up call. De terrorismeonderzoeker is werkzaam aan het in Den Haag gevestigde Institute of Security and Global Affairs (ISGA), dat verbonden is aan de Universiteit Leiden. Op twitter schreef Schuurman op de dag van de aanslag ‘dat politiek, contraterrorisme-beleidsmakers, media én onderzoekers veel meer en veel serieuzer aandacht moeten besteden aan rechts-extremisme.’ Hij legt uit: ‘We hebben ons te eenzijdig gefocust op jihadistisch terrorisme, maar drie procent van het onderzoek van mijn instituut gaat over extreemrechts terrorisme. Daar moeten we echt meer aandacht aan besteden.’

De laatste jaren is het extreemrechtse terrorisme in opmars. In de Verenigde Staten natuurlijk, denk aan Dylann Roof en de aanslag in Pittsburgh, maar ook in Duitsland. Schuurman vertelt over de NSU-affaire. NSU staat voor Nationalsozialistischer Untergrund, de Nationaalsocialistische Ondergrondse. NSU-terroristen pleegden moorden op Turkse, Koerdische en andere immigranten. Ook waren ze verantwoordelijk voor een bomaanslag in een winkelcentrum in Keulen waar veel Turkse Duitsers kwamen. Schuurman legt uit waarom de veiligheidsdiensten faalden. ‘Ze hadden aanvankelijk niet in de gaten dat het hier om een terroristische cel ging. Men dacht eerst dat het om afrekeningen ging in het criminele circuit.’

‘Als we 9/11 buiten beschouwing laten zijn er in Amerika meer doden gevallen als gevolg van rechtsextremistisch geweld dan als gevolg van jihadistisch geweld’, stelt Schuurman. ‘De Verenigde Staten willen de grenzen sluiten om terrorisme tegen te gaan, maar ze onderschatten daarmee het gevaar van ‘binnenlandse’ terroristen. De aanslag op de synagoge in Pittsburgh werd, waarschijnlijk omdat de dader geen jihadist was, door Amerikaanse media slechts aarzelend als terrorisme omschreven. En dat is best krom. Het moet niet of-of zijn, of we onderzoeken jihadistisch gemotiveerd terrorisme, of we focussen ons op extreemrechts. Ik ben voor een en-en-aanpak.’

‘We zijn voortdurend alert’

Volgens Kees Versteegh heeft de AIVD het gevaar van extreemrechts jarenlang onvoldoende onderkend. Maar onderzoeker Jaap van Beek van Kafka is het daarmee niet eens. ‘We moeten het gevaar van extreemrechts absoluut niet onderschatten, maar de bewering dat AIVD het gevaar onderschat is onjuist. De AIVD zit er nu drie à vier jaar goed bovenop en onderzoekt alles grondig. Vroeger was het inderdaad anders, toen zetten ze iedereen met hersenen op het jihadisme. Maar in het laatste AIVD-rapport over extreemrechts, dat in het najaar van 2018 werd uitgebracht, is alles nauwkeurig uitgeplozen. Organisaties als Pegida, Erkenbrand en Identitair Verzet kiezen zelf niet voor de weg van geweld, maar ze kunnen eenlingen inspireren die wel een daad willen stellen.’

Dat de AIVD zich een tijdlang vooral met jihadistisch geïnspireerd terrorisme bezig heeft gehouden heeft volgens Van Beek alles te maken met politieke keuzes. ‘De politiek vond na 9/11 dat jihadisten alle aandacht moest krijgen, hierdoor was er minder aandacht voor andere extremisten. Utøya was geen wake-up call, want pas drie à vier jaar geleden is de inlichtingendienst extreemrechts weer goed gaan onderzoeken. Ik denk dat dit komt omdat de paniek over islamradicalisme wat geluwd is. Daardoor kreeg de AIVD opnieuw oog voor de rest.’  Van Beek benadrukt overigens dat Kafka nauwelijks zicht heeft op wat de AIVD doet. ‘We hebben dat uitstekende rapport  gelezen, maar we houden ons verder niet bezig met de AIVD. Wij doen ons eigen onderzoek.’

Wat zegt de AIVD zelf? Mijke Bol woordvoerster van de AIVD, vertelt dat extreemrechts terrorisme een belangrijk onderwerp is voor de inlichtingendienst. ‘We zijn voortdurend alert.’ Ze wil niet vertellen hoeveel aandacht de AIVD aan extreemrechts besteedt. ‘Veel dingen die we doen moeten geheim blijven. We kunnen niet vertellen hoeveel onderzoekers jihadisme onderzoeken en hoeveel onderzoekers extreemrechts. Kwaadwillenden kunnen dan een risicoberekening maken, iets wat we absoluut niet willen.’ De bewering van Versteegh dat de AIVD wat betreft het onderzoek naar extreemrechts vooral op Kafka leunt, daarover merkt de woordvoerster op: ‘Dat zijn zijn woorden, daarover kan ik geen inzicht verschaffen.’

Cognitieve dissonantie

Volgens Jaap van Beek zijn de mensen die massamoord op moslims in Christchurch hebben toegejuicht in Nederland op één hand te tellen. ‘Ben van der Kooi, een fan van Anders Breivik, vond de aanslag geweldig, maar hij stond behoorlijk alleen. Voorpost en Identitair Verzet deden er het zwijgen toe. Ze keurden de aanslag niet goed, maar ook niet af. Misschien vinden ze het wel fijn, maar durven ze dit niet hardop te zeggen. Vanuit de hoek van Pegida kwam er wel een reactie. Er werd verteld dat Brenton Tarrant ‘For Rotherham’ had geschreven in witte inkt op zijn munitie. Hiermee doelde Tarrant op de beruchte zedenzaak in de Britse stad Rotherham, waar witte meisjes jarenlang seksueel misbruikt waren door de Brits-Pakistaanse ‘grooming gang’. Ze zeiden het dus niet met zoveel woorden, maar door dit te vertellen werd de massamoord in Christchurch indirect vergoelijkt.’

De opiniewebsite GeenStijl en veel radicaal-rechtse, al dan niet anonieme twitteraars benadrukken dat de aanslagpleger in Christchurch een eenling was. Linkse opiniemakers en politici zouden ten onrechte deze aanslag misbruiken om Geert Wilders, Thierry Baudet en Wierd Duk te demoniseren. Wat vindt Van Beek hier eigenlijk van? ‘Mensen die de ideologische overlap tussen de aanslagpleger en de ideologie van PVV en Forum voor Democratie niet zien zijn stekeblind. Ze leiden, bewust of onbewust, aan cognitieve dissonantie. Ze vinden deze aanslag ongemakkelijk.’

De PVV, het Forum voor Democratie en rechtse opiniemakers beseffen volgens Van Beek onvoldoende dat harde woorden gevolgen kunnen hebben. ‘Als je de hele tijd roept dat moslims minderwaardig zijn, dat het einde der tijden is aangebroken, dat er wat moet gebeuren en wel nu en dat de elite tegen ons samenzweert, dan moet je niet opeens verbaasd zijn als er iemand opstaat die deze woorden omzet in daden.’ Als voorbeeld noemt Van Beek de aanval op een Somalisch gezin in Pannerden in 2015 met twee vuurwerkbommen, die ook in het AIVD-rapport over extreemrechts genoemd wordt. ‘De link met de PVV is hier zonneklaar. Aan de voordeur van het huis was een pamflet opgehangen met een foto van Geert Wilders en de tekst: ‘Blank is beter, eigen volk eerst!!! Allochtonen moeten weg hier!! Dit is pas het begin!’ Wilders inspireert mensen tot het plegen van geweld.’ De PVV-leider ziet dit zelf niet zo. Toen critici hem vroegen afstand te nemen van deze terreuractie twitterde hij: ‘Politiek en pers kunnen de rambam krijgen. Neem zelf lekker afstand van jullie lafheid en verraad van Nederland aan de islam. Sukkels.’ Van Beek zegt hierover: ‘Ik vind trouwens niet dat Wilders of Baudet afstand moet nemen. Ik snap dat geweld niet hun middel is. Maar ze roeren wel in die giftige pot vol moslimhaat. En daar kunnen extreemrechtse terroristen inspiratie uit halen.’

En nu?

Wordt Nederland onveiliger als gevolg van de gebeurtenissen in Christchurch? Schuurman ziet daar wel mogelijkheden toe. ‘Echt nationalistisch zijn Anders Breivik, Brenton Tarrant en die andere extreemrechtse terroristen niet. Ze zijn juist grensoverschrijdend bezig. Het gaat ze niet om de natie, maar om het ‘blanke ras’ dat beschermd moet worden tegen de ‘kolonisering’ door moslims. Extreemrechts is niet zo goed georganiseerd als al-Qaeda en IS, professionele organisaties die beschikken over een wereldwijd netwerk. Extreemrechts is veel losser georganiseerd. Dankzij internet echter is het extreemrechtse terrorisme wel internationaal geworden. Mensen in het ene land inspireren mensen in een ander land. De wereld is onveiliger geworden. Nederland ook. Aanslagen leiden tot nieuwe aanslagen. Niet alleen doordat mensen zich laten inspireren, maar ook aanslagen van de andere ‘partij’ die wraak wil nemen. Christchurch zal vrees ik voor nog veel ellende zorgen. Bovendien blijft het erg moeilijk om terroristen te typeren op een manier die vroegtijdige detectie vergemakkelijkt;  het zijn in psychopathologisch opzicht vaak ook ‘normale’ mensen. Dat is het beangstigende.’

Ook Van Beek is pessimistisch. ‘De aanslag in Christchurch is voor een aantal mensen inspirerend. Vermoedelijk zijn dit er heel weinig, maar er zijn rechtsextremisten die dit ook willen.’ Moeten moskeeën beter worden bewaakt? Van Beek denkt dat dit niet zal helpen. ‘Wat zou helpen is dat Geert Wilders, Thierry Baudet en anderen hun toon matigen. Maar dat doen ze natuurlijk niet, vanwege hun ideologie, vanwege hun electoraat. Thierry Baudet verwoordt het allemaal wat netter, qua toon dan, dan Wilders, maar is radicaler. Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in 2017 definieerde de FvD-leider het Nederlanderschap langs etnische, raciale lijnen. Hij werd nauwelijks van repliek gediend, waardoor het extreemrechtse gedachtegoed meer mainstream wordt. En hoe meer mensen met extreemrechtse ideeën in aanraking komen, des te groter de kans dat iemand de daad bij het woord voegt.’