Politici gebruiken regelmatig de term joods-christelijk. Ook tijdens de afgelopen campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen is de term aangehaald. Het vormt de kern van de Nederlandse samenleving, zo verklaarde bijvoorbeeld CDA-leider Sybrand Buma. Ook PVV-leider Geert Wilders heeft de term gebruikt. De Kanttekening sprak vijf prominente Nederlandse joden over de term.

Raoul Heertje (schrijver, stand-up comedian)

Wat wordt bedoeld met joods-christelijk?
‘Ik heb geen idee. De afgelopen jaren roepen mensen dat steeds vaker, maar volgens mij is het alleen een mooi woord om te gebruiken en om je misschien af te zetten tegen de moslimcultuur. Ik vraag me af of Buma weet waar hij het over heeft, terwijl ik het wel een slimme en leuke man vind. Het christendom is voortgekomen uit het jodendom en Jezus was joods en is daar ook nooit mee opgehouden. Er waren geen christenen voor Jezus. Ik heb joden dat ook nog nooit horen roepen, het is een holle frase.’

Volgens sommige politici vormt het de kern van de Nederlandse normen, waarden en identiteit. Wat zegt u daar op?
‘Onzin. Maar zolang iemand het niet definieert kan ik dat niet. Er zijn zeker joden die een bijdrage hebben geleverd aan de Nederlandse cultuur, maar dat geldt ook voor christenen en alle andere groepen mensen. Maar dit klinkt alsof de basis van de cultuur in ons land joods-christelijk is en dat lijkt me volkomen flauwekul. Ik vind het een gekke opleving dat politieke partijen dit ineens heel belangrijk vinden en volgens mij weet eigenlijk niemand waar het om gaat.’

Is het een hippe uitdrukking?
‘Dat kan je zeggen en het fascineert mij mateloos. Het is een term die ineens opkomt en die mensen te pas en te onpas gebruiken. Net als het woord authentiek, dat heeft ook geen enkele waarde meer. Er zijn hele winkelketens die zogenaamd authentieke meubelen verkopen, maar die zijn gewoon in China nagemaakt. Het wordt door iedereen zomaar overal opgeplakt, net als joods-christelijk. Maar weinig mensen vragen zich af wat ermee bedoeld wordt.’

Voelt u zich aangesproken als politici het erover hebben?
‘Nee, op geen enkele manier. Ik zou ze er hoogstens meer om wantrouwen. Het maakt geen enkele indruk op mij. Sowieso het hele idee dat Nederland zich ineens wat aan moet gaan trekken van joodse waarden, is volstrekte onzin.’

Wat is er joods aan Nederland?
‘Ik kan dat niet beantwoorden, want zo kijk ik niet naar Nederland. Er zijn een heleboel Nederlanders en van hen zijn toevallig sommigen joods. Ik vind niet dat joden als een apart groepje gezien kunnen worden. Er zijn door joodse mensen mooie bijdragen geleverd aan Nederland, maar ik zou er geen lijst van kunnen maken.’

Ronny Naftaniel (voorzitter van de adviesraad van het Joods Humanitaire Fonds, vice-voorzitter van het Europees Joods Informatiecentrum)

Wat vindt u ervan dat de term joods-christelijk regelmatig wordt aangehaald?
‘Vooral politici die een beetje nationalistisch zijn gebruiken de term. Niet alleen in Nederland, ook in Europa. Het is natuurlijk merkwaardig dat christenen dit roepen, immers één van de belangrijkste christelijke waarden was eeuwenlang het discrimineren van joden. Ik ken de joodse en christelijke waarden en die komen wel voor een deel met elkaar overéén, maar zoiets als joods-christelijke waarden, die eeuwenlang gezamenlijk uitgedragen zouden zijn, dat bestaat niet. De belangrijkste christelijke gedachte was juist eeuwenlang dat het jodendom op zou moeten houden te bestaan en vervangen moest worden door het christendom. Dus als je het historisch bekijkt, is de term joods-christelijk onzin.’

Wordt de term dan niet goed gebruikt?
‘Ik zie dat het gebruikt wordt om moslims uit te sluiten. Men gebruikt joods-christelijk dan als een bepaalde waarde, waarbij men zegt dat is van ons, daar hoort de islam niet bij. Dan is het een verkeerde hantering van het begrip. Het jodendom is juist inclusief en staat ervoor om iedereen gelijk te behandelen en niet uit te sluiten. Je moet zoeken naar de gelijkenissen tussen mensen in plaats van de verschillen. De term wordt niet gebruikt in de joodse gemeenschap.’

Wat vindt u ervan dat politici spreken van de joods-christelijke traditie van Nederland?
‘Vanuit joods perspectief ben ik blij dat men de joodse waarden heel expliciet erkent in de samenleving, dat was in het verleden wel anders. Ik denk dat Buma het gebruikt als een soort normen- en waardenstelsel, waar het CDA sterk in is. Het CDA vindt dat je staand het Wilhelmus moet zingen, haha. Maar Buma gebruikt het niet om anderen uit te sluiten, maar iemand als Wilders bijvoorbeeld doet dat wel. Ik voel me er op de één of andere manier bij betrokken nu, terwijl ik daar niet persé behoefte aan heb. Ik denk ook niet dat joodse mensen op dit soort principes stemmen,  maar er zijn wel gemeenschappelijke wortels, want we gebruiken uit het Oude Testament dezelfde normen en waarden en Jezus was een jood.’

Wat heeft het joodse erfgoed dan bijgedragen aan onze samenleving?
‘Die bijdrage is heel groot. Het jodendom heeft veel betekend voor de vooruitgang van Europa, vanwege de hang naar kennis en leren. Veel winnaars van de Nobelprijs waren joden. Veel politici hebben joodse wortels.’

Kan je zeggen dat Nederland gebouwd is op joods erfgoed?
‘Nee, zeker niet. Er is zeker een belangrijke input in de Nederlandse samenleving geweest en die is er nog steeds, maar Nederland is een polderlandschap en we zijn een zuilenmaatschappij. Het jodendom is één van die zuilen.’

Esther Voet (opiniemaker, hoofredacteur van het Nieuw Israëlietisch Weekblad)

Kunnen we spreken van joods-christelijk?
‘Ja, en als je naar de geschiedenis kijkt klopt het. Het christendom komt voort uit het jodendom en heeft daar veel van meegenomen. Ik denk dat het gaat om de westerse normen en waarden, die zijn gebaseerd op het Romeinse recht, het joodse geloof en de Griekse wijsheid. De westerse maatschappij heeft zich gevormd naar die joods-christelijke waarden. Maar bij deze term sluit men de moslims overigens wel uit. Met de politieke agenda van nu wordt dat ook zo gesteld. Het is een organisch begrip en dat moet je ook zo zien.’

Wat zien we nu nog terug van het joodse erfgoed?

‘Meer dan we denken. De joden stonden onder meer aan de wieg van de Partij van de Arbeid en de vakbonden. De joodse diamantslijpersbond was de eerste vakbond van ons land. We hebben meegeholpen aan de economische groei, aan de handel en omdat Nederland zo tolerant was konden joden daar hun maatschappelijke rol in vervullen en die is niet klein geweest. Maar voor mij en veel andere joden geldt dat ik een burger op straat ben en wat er thuis gebeurt, hoe ik daar mijn geloof beleef, dat vind ik een privéaangelegenheid. Ik toets mijn daden wel aan de joodse waarden of eventueel de joods-christelijke waarden. Mijn halve familie is christelijk, ik heb van beide kanten wat meegekregen.’

Is men wel bewust van de betekenis van de term?
‘Ik denk dat mensen in het christendom zich steeds bewuster worden van het feit dat zij uit het jodendom zijn ontstaan, maar er zijn tijden geweest dat men Jezus wilde ‘ontjoodsen’. Of dat wegpoetsen is van het antisemitisme weet ik niet, ik denk dat het ook voortschrijdend inzicht is. Nu is er meer oog voor dan vroeger en ik denk dat het daarom ook zo wordt benadrukt. Als ik Wilders “minder Marokkanen” hoor roepen, dan denk ik met mijn joodse achtergrond ‘minder joden”, dat heb ik eerder gehoord.’

Is de term nodig?
‘Niet speciaal. We moeten ook kijken of er voor joden over drie generaties nog vrijheid van leven is in Nederland, want daar maak ik me ernstig zorgen over. Er is een groeiende bevolkingsgroep in ons land die anders tegen joden aankijkt dan de gemiddelde Nederlander. Er zijn joden die denken dat het tijd is om te vertrekken uit Nederland, vanwege veel politieke ontwikkelingen. Het gevaar zit erin dat de joodse geschiedenis in Nederland na zo’n vierhonderd jaar gaat ophouden en daarmee ook de joods-christelijke traditie.’

Lody van de Kamp (rabbijn, schrijver, columnist)

Wat vindt u van de term joods-christelijk?
‘Er bestaat geen joods-christelijke traditie. Het christendom heeft het jodendom afgeschreven, het was er niet goed genoeg voor. Nederland is van oorsprong een christelijke natie, kijk naar de wetgeving, maar dat komt uit het christendom en heeft niets met het jodendom te maken. Ooit mochten de joden niet meedoen, toen wel even en op een gegeven moment werden zij verwijderd uit de samenleving. Nu is er nog maar een restant over van wat ooit de joodse gemeenschap was en nu worden we ineens opgewaardeerd tot een joods-christelijke samenleving. Het is een cynische, misplaatste term, het is onsmakelijk dat het in de campagnes is gebruikt.’

Weet u wat er mee bedoeld wordt?
‘Ik heb geen idee. Hebben we het dan over de bijdrage van de joden aan de samenleving? Er waren joden die veel hebben bijgedragen aan de Nederlandse samenleving, net als anderen, dat heeft niets met het jodendom te maken. Maar waar ik het meest bezwaar tegen maak, is dat wij als joodse gemeenschap nu ineens mogen opdraven om een joods-christelijke samenwerking te vormen om anderen daarmee uit te sluiten.’

Wordt de term daar nu voor gebruikt?
‘Deels wel. Als Wilders het heeft over een joods-christelijke samenleving, dan bedoelt hij dat. Als je het hebt over een joods-christelijke samenleving dan doe je dat om anderen uit te sluiten en daar pas ik voor. Het is de ultieme poging om nu de islamitische waarden buiten de samenleving te plaatsen. Het begrip druist wat mij betreft in tegen de joodse waarden en vanuit de joodse samenleving wordt nooit over een joods-christelijke samenleving gesproken. Die is daar zo niet mee bezig.’

Wat is er joods aan Nederland?
‘Eigenlijk helemaal niets. Op een samenleving van zo’n zeventien miljoen Nederlanders zijn we maar met zo’n veertigduizend joden, van wie maar een klein deel zich religieus manifesteert. Er zijn wel wat monumenten, maar dat is het. Als ik het heb over joodse geleerden of wijzen, daar heeft de heer Buma nog nooit van gehoord. Hij heeft het over Spinoza bijvoorbeeld, maar Spinoza werd vijfhonderd jaar geleden door de joodse gemeenschap in de ban gedaan en zit nog steeds in de ban. Zelfs de christelijke samenleving heeft hem afgewezen, want zijn vrijdenken stond haaks op het christendom.’

Voelt u zich aangesproken als politici het erover hebben?
‘Nee. Dat doe ik op mijn joodse manier, door te zeggen: God heeft mij twee oren gegeven om te horen, twee ogen om te kijken en twee schouders om op te halen. Het raakt me niet, maar het irriteert me wel.’

David Wertheim (directeur van het Menasseh Ben Israël Instituut voor Joodse Sociaal-Wetenschappelijke en Cultuurhistorische Studies)

Waarom wordt de term joods-christelijk zo vaak gebruikt?
‘Dat is denk ik al begonnen met Pim Fortuyn, hij had het over de joods-christelijke humanistische cultuur. Dat kwam omdat er toen veel migranten kwamen die moesten inburgeren. Er ontstond een behoefte om de Nederlandse normen en waarden te definiëren en dan wel op een manier zodat ze anders waren dan de mensen die moesten inburgeren. Maar vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw is er wel een grote identificatie met joden in de Nederlandse maatschappij ontstaan, ook met Israël. Dat liep door alle partijen heen, maar die identificatie is geclaimd door populistische partijen, door Fortuyn, Wilders en later door de christelijke partijen.’

Wat is er joods aan Nederland?
‘Er is niets joods aan Nederland. In de zeventiende eeuw was er relatieve tolerantie in Nederland naar de joden toe en er zijn altijd joden geweest in Nederland, die ook hun sporen in de cultuur hebben achtergelaten, net als andere bevolkingsgroepen.’

Wat is de joodse cultuur?
‘Dat is ingewikkeld. Je hebt natuurlijk de religieuze cultuur, die is absoluut joods, zoals de liederen in de synagogen en bepaalde schrijvers die joodse thematiek hebben, maar dat is vaak evengoed beïnvloed door andere culturen en zeker niet de essentie van de Nederlandse cultuur. Er zijn veel culturele producten van joden, maar of die één gemeenschappelijke noemer hebben, dat is nog maar de vraag. Ik denk van niet. Maar politici blijven vaag en definiëren niet wat ze met joods-christelijk bedoelen.’

Wat bedoelen zij ermee?
‘Ik denk dat ze de identificatie die er in de samenleving is met joden gebruiken voor hun eigen politieke agenda. Wilders bijvoorbeeld in zijn strijd tegen de islamisering en bij Buma voor een soort ‘Wilhelmus-nationalisme’. Om ervoor te zorgen dat mensen op ze gaan stemmen. Uit onderzoek blijkt trouwens dat het aantal joden dat op de PVV stemt onder het Nederlands gemiddelde ligt.’

Voelt u zich aangesproken?
‘Ik voel me wel aangesproken, want ze hebben het over mij. Ik word geclaimd. Joden worden voor politieke karretjes gespannen, dat is kwalijk, zeker als het karretjes zijn waar ik niet voor gespannen wil worden, zoals die van Wilders en Buma. En het is relevant voor de positie van joden, omdat het hen aangaat en het over hen gaat. Het beïnvloedt hoe er naar joden wordt gekeken en ik denk dat het weerstand tegen joden oproept.’