De liberale democratie staat onder druk en heeft een sterk politiek midden nodig om haar te beschermen. Zeker nu we het meest rechtse kabinet uit de geschiedenis hebben. Dit stellen Afke Groen en Pieter Jan Dijkman, van de wetenschappelijk bureaus van respectievelijk D66 en het CDA.

Is de democratie in Nederland in gevaar, nu we het meest rechtse kabinet uit de naoorlogse geschiedenis hebben, waarin ook de antirechtsstatelijke PVV zitting heeft? Afke Groen is er niet gerust op, vertelt ze. Ze is sinds 1 mei 2022 directeur van de Mr. Hans van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66. ‘Het zijn geen goede tijden in de politiek en ik ben bezorgd. Voor mij is de grootste prioriteit dat we de liberale democratie sterker maken. Ik zie hoe het kabinet-Schoof omgaat met de rechtsstaat en hoe dit stap voor stap gebeurt. Elke afzonderlijke ingreep lijkt klein, maar samen vormen ze een patroon.’

Een van de kernwaarden die nu onder druk staat is volgens haar het non-discriminatiebeginsel. ‘Gelijke behandeling is een pijler van de democratische rechtsstaat. Iedereen moet hier kunnen rekenen op een menswaardig bestaan.’ Het asielbeleid is een duidelijk voorbeeld van hoe dit principe wordt uitgehold, betoogt ze. ‘Dit beleid wordt steeds strenger en de instroom moet koste wat kost worden beperkt. Minister Marjolein Faber van Asiel en Migratie wilde de asielcrisis uitroepen buiten de Tweede Kamer om, via een noodverordening. Dat is een politieke keuze die raakt aan de fundamenten van onze rechtsstaat.’

Een ander dieptepunt is het toeslagenschandaal, vervolgt Groen. De Belastingdienst maakte zich schuldig aan institutioneel racisme. Maar Den Haag lijkt hier nauwelijks lessen uit te hebben getrokken. ‘Je zou hopen van wel, maar de Tweede Kamer deed in januari nauwelijks iets met alle aanbevelingen uit het rapport over de toeslagenaffaire. De parlementaire commissie concludeerde dat de grondoorzaken van het schandaal niet zijn aangepakt, waardoor het zomaar opnieuw kan gebeuren.’

‘Zou de ontkerkelijking en de culturele omslag ook zonder D66 hebben plaatsgevonden? Waarschijnlijk wel’

Groen is geïnspireerd door Alicja Gescinska. Deze Vlaamse-Poolse filosofe schreef in 2023 het essay De illiberale verleiding, waarin ze de dreiging voor de liberale democratie analyseert. Die dreiging is voelbaar: de Verenigde Staten dreigen een oligarchie te worden, terwijl landen als Hongarije, India en Israël afglijden naar autoritaire regimes. Volgens Groen ligt de verklaring niet in één enkele oorzaak. ‘Het is verleidelijk om een zondebok aan te wijzen, maar de werkelijkheid is complexer. Mensen hebben behoefte aan veiligheid en betekenis, en leven in onzekere tijden. Als ze geen vertrouwen meer hebben in de toekomst, biedt de illiberale politicus een schijnbaar eenvoudig antwoord: bescherming tegen een ‘gevaar’, of dat nu de elite, woke, transgenders of migranten zijn. Tegelijkertijd zoeken mensen naar een identiteit en een groep waartoe ze behoren, nu de ontkerkelijking doorzet. Voor illiberale partijen is de natie of het volk de ultieme bron van betekenis.’

Maar heeft D66 dan geen rol gespeeld in deze verweesde samenleving, omdat de partij heel erg uitgaat van het individu, wat ten koste gaat van de traditionele gemeenschapszin? Groen vindt dit te gemakkelijk. ‘Liberale partijen de schuld geven van de opkomst van illiberale politiek is te kort door de bocht. Maar we moeten wel erkennen dat er al langer onvrede sluimert. Politieke partijen hebben bepaalde signalen laten liggen. De jaren zestig waren een tijd van grote maatschappelijke verandering. D66 sloot zich aan bij deze beweging, maar zou de ontkerkelijking en de culturele omslag ook zonder D66 hebben plaatsgevonden? Waarschijnlijk wel.’

De heruitvinding van het politieke midden

Een andere partij die mikt op het midden is het CDA. Pieter Jan Dijkman is directeur van het Wetenschappelijk Instituut van deze partij, dat intellectueel onafhankelijk van de partij opereert. ‘Er ontstaat opnieuw ruimte voor het politieke midden. En de oplossingen moeten ook uit het midden komen, want anders winnen de extremen’, zegt hij. ‘Christendemocraten meden lang het begrip ‘midden’, omdat het een lege term is; het midden is per definitie afhankelijk van links en rechts. Maar het midden zal als begrip wel nooit verdwijnen en dan kun je het maar het beste omhelzen. Ik zou het midden heel nuchter willen omschrijven, als ‘midden in de samenleving’, vanuit een diepgewortelde overtuiging die het denken in sociale klassen overstijgt.’

Dijkman is geen liberaal, zo legt hij uit. ‘In het hedendaagse liberalisme is de zelfontplooiing van de individuele mens centraal komen te staan. Dat leidt al snel tot een meritocratisch ideaal. Dan ontken je het belang van gemeenschappen, maar ook dat de mens meer is dan alleen wat hij bereikt.’ Dijkman ziet twee dominante mensbeelden: het liberale, individualistische wereldbeeld, waarin de mens zelf verantwoordelijk is voor zijn succes of ongeluk en het wereldbeeld waarin de mens vooral wordt gezien als slachtoffer. ‘Dat beeld wordt gepropageerd door links, maar ook de populisten.’

‘In het hedendaagse liberalisme is de zelfontplooiing van de individuele mens centraal komen te staan’

De christendemocratie biedt volgens Dijkman een tegengif tegen beide mensbeelden. ‘Ons mensbeeld houdt rekening met de beperkingen van mensen. Dat hoeft niet somber te maken, maar is een aanmoediging om samen te werken, in dienst van het algemeen belang of, beter gezegd, het gemeenschappelijk goed. Dan gaat het niet alleen over materiële zaken, zoals het hebben van een huis en inkomen, maar ook over immateriële behoeftes zoals persoonlijke vrijheid, zingeving en godsdienstvrijheid. In onze tijd wordt veel gesproken over kloven. De SP heeft het over de kloof tussen arm en rijk, de PVV over de kloof tussen volk en elite en sociologen over de kloof tussen hoog- en laagopgeleid. Maar het CDA heeft nooit geopereerd op basis van deze tegenstellingen. We denken niet vanuit deelbelangen, maar vertrekken vanuit het gemeenschappelijk belang. Wat schijnbaar onverzoenlijk is, wil het CDA verbinden: landbouw én natuur, economische groei én klimaat, principes én realpolitik.’

Dijkman verwijst naar de analyse van Tom van der Meer, die in zijn boek Waardenloze politiek stelt dat de politiek te technocratisch is geworden. ‘We zijn zo gefocust op feiten en cijfers dat we vergeten harten en hoofden te raken’, zegt Dijkman. ‘Politiek is niet alleen een kwestie van efficiënt beleid, maar ook van visie en inspiratie.’ Centrumpartijen moeten zich volgens hem niet laten reduceren tot technocratische managers, maar duidelijke keuzes maken vanuit hun kernwaarden. ‘Als politiek alleen een kwestie van beheersing wordt, verliezen we het grotere plaatje uit het oog. Mensen willen weten waarom we bepaalde keuzes maken, niet alleen hoe.’

Sociaal-liberalisme versus christendemocratie

D66 positioneert zich al geruime tijd als een sociaal-liberale partij. Maar wat betekent dat precies? Groen: ‘Het sociaal-liberalisme legt de nadruk op positieve vrijheid: vrijheid betekent niet alleen met rust gelaten worden, maar ook de mogelijkheid hebben om jezelf te ontplooien, bijvoorbeeld door goed onderwijs en goede zorg. Dit wordt soms als ‘links’ gezien, maar voor mij draait het vooral om de erkenning dat positieve vrijheid essentieel is. De vraag is: wie bepaalt wat goed onderwijs of goede zorg is? Wat ik mooi vind aan D66, is het geloof in en vertrouwen op democratie. In een democratie beslissen we samen wat nodig is om een vrij en waardig leven te kunnen leiden.’

Dijkman ziet hierin een belangrijk verschil met het christendemocratische gedachtegoed. ‘De christendemocratie benadrukt niet alleen de individuele vrijheid, maar ook de sociale dimensie van de mens. Het mensbeeld van het CDA is relationeel: mensen zijn intrinsiek verbonden met hun gemeenschap. Politiek gaat niet alleen over belangen, maar ook over rechtvaardigheid en een gedeeld perspectief.’

Een ander verschil met het sociaal-liberalisme van D66 zit in de rol van de staat, vervolgt Dijkman. ‘D66 vertrouwt op democratische besluitvorming om te bepalen wat positieve vrijheid inhoudt. Het CDA ziet daarnaast ook een rol voor het maatschappelijk middenveld: scholen, verenigingen, religieuze gemeenschappen. Dit zijn de plekken waar mensen samen vormgeven aan de samenleving’, aldus Dijkman. Hij maakt een vergelijking tussen de samenleving en het voetbalveld. ‘We hebben niet alleen een spits nodig, maar ook middenvelders, de verdedigers en een keeper. En een goede voetclub kan natuurlijk niet zonder die aardige mevrouw of meneer van de kantine.’

Democratie en polarisatie

Heeft een democratie een sterk midden nodig, of is polarisatie juist onvermijdelijk? Dijkman erkent dat politiek per definitie polariserend is: ‘Als iedereen het met elkaar eens was, hadden we geen politiek nodig. Politiek draait om waarden, om verschillende visies op het goede leven. Maar het probleem is dat de huidige polarisatie niet meer draait om inhoudelijke verschillen, maar om vijanddenken.’

Volgens hem is het CDA altijd een antipolarisatiepartij geweest. ‘Politieke partijen hebben de taak om de verschillende visies op de inrichting van de samenleving te laten zien. In die zin moeten ze polariseren. Maar bevolkingsgroepen mogen nooit tegenover elkaar worden opgezet.’

Groen en Dijkman zijn het erover eens dat politiek dichter bij de mensen moet komen. ‘Politici kunnen niet blijven zeggen: ‘mijn deur staat open’. Ze moeten zelf naar de mensen toe’, stelt Groen. ‘Je hoeft het niet met elkaar eens te zijn, maar je moet wel begrijpen wat er leeft.’

Uiteindelijk komt het neer op de vraag hoe de democratie kan worden versterkt. Gescinska stelt dat we de illiberale verleiding actief moeten bestrijden. Groen en Dijkman delen die visie. ‘Als mens zijn we geroepen om antwoord te geven op de nood van deze tijd. Daarbij geloven we in de intrinsieke waarde van elk mens, niet alleen in die van Henk en Ingrid, maar ook in die van Mohammed en Fatima’, zegt Dijkman.

‘Het is aan ons om het tij te keren’, zegt Groen. ‘Niet met simplistische beloftes, maar door het gesprek met burgers aan te gaan en vertrouwen in de democratie te herstellen. Dit gebeurt niet alleen tijdens verkiezingen of op social media. We moeten de wijken in, luisteren en verbindingen herstellen.’ Tegelijk benadrukt ze dat mensen zelf moeten nadenken. ‘Loop niet zomaar achter politici aan. Kritische gesprekken cultiveren burgerschap. Politici moeten niet naar de mond praten, zoals populisten vaak doen, maar wél weten wat er speelt.’

Dijkman: ‘Het gaat kantelen. Veel kiezers zijn klaar met de huidige politiek, die te zeer uitgaat van het vijanddenken. We moeten het met elkaar doen.’