Vandaag is het negentwintig jaar geleden dat in Srebrenica 8000 jongens en mannen werden vermoord. Srebrenica-overlever en genocidedeskundige Alma Mustafic wil meer aandacht voor deze volkerenmoord. ‘Er is nog steeds geen fatsoenlijke herdenking.’

Alma Mustafic was 14 jaar toen Srebrenica viel. Haar vader Rizo Mustafic werkte als elektricien voor de Nederlandse soldaten die voor de VN in Srebrenica waren om er de burgerbevolking te beschermen. De Dutchbatters stuurden hem echter weg van de compound en hij werd daarna, samen met meer dan 8000 andere Bosnische mannen en jongens, door het Bosnisch-Servische leger vermoord. Zijzelf wist met enkele families de massamoord te overleven en vluchtte naar Nederland.

Mustafic houdt de Nederlandse staat verantwoordelijk voor de dood van haar vader en voerde jarenlang een rechtszaak. De Hoge Raad oordeelde in 2013 uiteindelijk dat de Nederlandse staat volledig verantwoordelijk is voor de dood van Rizo Mustafic.

Tegenwoordig werkt Mustafic als onderzoeker bij het lectoraat Duurzame Gemeenschappen aan de Hogeschool Utrecht. Eerder dit jaar erkenden de Verenigde Naties 11 juli als internationale herdenkingsdag van de genocide in Srebrenica. Een positieve stap, vindt Mustafic.

Wat is de betekenis van de VN-resolutie om 11 juli tot internationale herdenkingsdag van de genocide in Srebrenica uit te roepen?

‘In elk normaal land zou zo’n verschrikkelijke gebeurtenis als de genocide in Srebrenica op een waardige manier herdacht worden, zodat slachtoffers en nabestaanden de pijn enigszins kunnen dragen. Maar helaas is dat nog lang niet het geval. De genocide wordt door Servische daders en hun bondgenoten ontkend en zelfs verheerlijkt. Het is een continue, terugkerende natrap van Servische nationalisten en separatisten (de Serviërs in Bosnië die zich bij Servië willen aansluiten, red.). Dat verstoort het rouwproces en de weg naar duurzame vrede.

‘Wij zeggen toch ook niet, laten wij de Holocaust niet meer herdenken’

Net zoals in het geval van de Holocaust mag er geen ruimte zijn voor de genocide-ontkenning in het geval van Srebrenica. De betekenis van de Dodenherdenking is voor ons allemaal, zodat toekomstige generaties ermee opgroeien en hopelijk wat ervan opsteken. Maar als we in het geval van Srebrenica niet eens weten wat er allemaal is gebeurd, dan is zo’n resolutie uiterst noodzakelijk. Het is allemaal bedoeld om de herinnering levend te houden, zodat mensen, instellingen, landen en regeringen bij de les blijven.’

De Servische president Aleksandar Vucic reageerde verslagen en veroordeelde het besluit van de VN.

‘Het is volstrekt irrelevant wat de Servische president Vucic vindt van deze resolutie. We vragen nazi’s toch ook niet wat ze van de Holocaust vinden? Of IS van de Yezidi-genocide en China van de Oeigoerse genocide? We moeten niet vergeten dat Vucic onderdeel was van het Milosevic-regime dat verantwoordelijk is voor de genocide. Dat hij trouw blijft aan die oude politiek en alles in zijn vermogen doet om de genocide te bagatelliseren, is niet zo verrassend. Ik wil niet teveel woorden aan hem vuilmaken.’

Heeft de internationale erkenning het Servische nationalisme niet alleen maar opgezweept?

‘Dat vind ik wel een beetje een gekke vraag. Wij zeggen toch ook niet, laten wij de Holocaust niet meer herdenken, want misschien schiet dat bij sommigen in het verkeerde keelgat? Het laat volgens mij zien hoe diepgeworteld en springlevend de ideologie van het Groot-Servische rijk is. Voor de Bosnische moslims is er geen plek in die Groot-Servische gedachte, het is de ideologie die de genocide heeft veroorzaakt. Sommigen Bosniakken trekken daarom weg. In die zin is de genocide niet echt afgelopen. De Servische reactie laat juist zien hoe hard deze resolutie nodig is.’

Zie je ook andere ontwikkelingen bij Serviërs?

‘Er zijn genoeg Serviërs die mensenrechten hoog in het vaandel hebben. Dat zij in Servië niet zichtbaar zijn, komt doordat bijna alle media door Vucic worden gecontroleerd. Helaas is er een generatie Serviërs met alleen maar leugens en ontkenning opgegroeid. Maar dat wij, hier in Nederland, die progressieve Serviërs ook geen stem geven, is kwalijk. Dat is echt een gemiste kans. Denk aan mensen als Vladimir Petrovic die bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) in Amsterdam werkt. Zijn academische werk staat in Servië op de zwarte lijst. Dat zegt genoeg over de academische vrijheid daar. Verder staat er niks in die resolutie dat aanstootgevend kan zijn voor Serviërs. Er staat alleen dat feiten over de genocide, die tientallen malen juridisch zijn vastgesteld, niet meer te ontkennen zijn. Dat is het minimale wat men kan doen voor de slachtoffers.’

Over Nederland gesproken, op LinkedIn plaatste je vorige week een foto van het nieuwe kabinet met de tekst: ‘Zo begon het ook in ex-Joegoslavië met de opkomst van extreemrechts, en het eindigde in genocide’. Nederlanders zullen aanstoot nemen aan zo’n post. Hoe ga je daarmee om?

‘Dat kan wel zo zijn, maar veel Nederlanders vinden het ook fijn. Als genocide-expert en onderwijskundige kan ik mijn ogen niet sluiten voor patronen die zich herhalen. Dan vind ik het ook mijn plicht om te waarschuwen. Een herdenking is ook altijd een waarschuwing. De vervolging van een groep mensen begint nooit met vernietigingskampen. In het geval van Srebrenica begon het ook met xenofobe woorden die wij in het begin totaal hebben genegeerd. Genocides beginnen met woorden. Met het aanwakkeren van haatspraak, dehumanisering, discriminatie. De taal die we gebruiken is cruciaal. Het is de eerste fase. Wanneer meerdere lagen van de maatschappij, zoals de politiek en media, maar ook kunst, cultuur en onderwijs dehumaniserende taal gebruiken, zijn mensen binnen tien, twintig jaar bereid om genocide te plegen. De leiders van zulke haatpolitiek zullen natuurlijk nooit hardop zeggen dat ze genocide op mensen die zogenaamd anders zijn zullen plegen, maar ze weten dondersgoed waarmee ze bezig zijn.

‘Processen die tot geweld kunnen leiden, moeten we in de kiem smoren’

‘De ander’ wordt neergezet als gevaar voor de eigen mensen. Als gevaar voor het voortbestaan van het eigen volk, waar de ander niet bij hoort en nooit bij zal horen. Zo gaat het bij elke genocide. Hun verhaal wordt altijd verkocht als bescherming van het eigen volk, nooit als vernietiging van de ander. Als je dat verhaal lang genoeg vertelt, gaan mensen dat op een gegeven moment geloven.

‘Nu hebben we een kabinet met een aantal ministers die zich zeer xenofoob hebben uitgelaten. Dat verzin ik niet. Dat hebben ze echt zelf gedaan. Daarop wijs ik in mijn post. De uitkomst van haatpolitiek kan in het ergste geval leiden tot genocide. Wees gewaarschuwd.’

Je hebt de optie van commentaar uitgeschakeld onder die post.

‘Veel mensen gaan niet constructief het gesprek aan. Er komt veel haatspraak bij kijken. Dat is dus precies wat we moeten vermijden. In Nederland heeft iedereen de mond vol van vrijheid van meningsuiting. Maar sorry, racisme is geen vrijheid van meningsuiting. Processen die tot geweld kunnen leiden, moeten we in de kiem smoren. Laat experts aan het woord. We hebben jarenlang de haat en leugens ongeremd hun werk laten doen met als gevolg dat de haat nu regeert. Nee, zulke stemmen ga ik niet versterken met een beroep op ieder mening telt, of hoor en wederhoor.’

Vier jaar geleden complimenteerde Geert Wilders Srebrenica-veteraan Anne Mulder. Hoe kijk jij daarnaar?

‘Dubbel. Ik ken Mulder persoonlijk. Hij was goed bevriend met mijn vader. Hij zegt altijd: ‘Weet je, je vader was mijn ontspanning in die hel in Srebrenica. Met hem kon ik altijd diepzinnige gesprekken voeren’. Dus ik mag Anne Mulder heel graag. Ik weet dat hij echt veel geleden heeft en hele zware littekens met zich meedraagt. Het is goed dat wie dan ook hem een warm hart toedraagt, als het om zijn verhaal in Srebrenica gaat. Dat heeft Wilders goed gedaan. Daar is niks mis mee.’

Maar is het niet iets typisch Nederlands om Dutchbatters een hart onder de riem te steken?

‘Wij moeten hier in Nederland inderdaad een keertje beseffen dat het in Srebrenica niet in de eerste plaats ging om de Nederlandse soldaten. Ik zeg niet dat hun verhaal er niet mag zijn, maar er wonen hier meer dan 60.000 Bosnische Nederlanders. Zij zijn slachtoffers die door de hel van de Bosnische genocide zijn gegaan. Wij kennen hun verhalen helemaal niet.

‘Die 60.000 Bosnische Nederlanders zijn ook onze mensen’

‘Je hebt mensen die vastzaten in concentratiekampen, martelkampen, zelfs verkrachtingskampen. Dat zijn ook onze mensen. Zij wonen en werken hier, ze dragen bij en betalen keurig netjes belasting. Toch is er geen plek voor hun verhaal. Ik vind het pijnlijk dat we niet eens op zoek gaan naar die mensen. Wij waren toch verantwoordelijk voor hun veiligheid? Ik heb zo vaak een voorstel ingediend om zulke verhalen en documentaires te maken. Steeds worden die afgewezen met we hebben al iets over Srebrenica. Dat gaat dan over onze jongens. Die 60.000 Bosnische Nederlanders zijn ook onze mensen, denk ik dan.’

Hoe zou de nationale Srebrenica-herdenking in Nederland eruit moeten zien? Er lijkt vrij weinig te gebeuren dit jaar.

‘Bijna dertig jaar later is er nog steeds geen fatsoenlijke herdenking geweest. Zo heb ik nooit een minister-president of iemand van het koningshuis bij de herdenking in Den Haag gezien, zoals hoort bij een nationale herdenking. Een herdenking die ook de grote massa bereikt. In de VN-resolutie is opgenomen dat er stappen moeten worden ondernomen voor bekendheid, zodat er veel mensen op afkomen. De herdenking in Nederland wordt georganiseerd door vrijwilligers. Ze doen het hartstikke goed met de middelen die ze hebben. Maar het zou mooi zijn als de staat of de regering hier echt achter staat, zoals bij de slavernijherdenking. Om iets op poten te zetten, zijn middelen nodig. Je kunt ook niet alles in één dag proppen. In de aanloop naar 11 juli moeten er documentaires, films, theatervoorstellingen en conferenties worden gehouden, zodat mensen echt hun pijn en verhaal kunnen delen en de gebeurtenissen een plek krijgen in het collectieve geheugen. De resolutie is dus niet alleen een erkenning, maar vooral ook een aansporing om kennis en bewustwording over de genocide in Srebrenica te vergroten.’

Wat staat er nog meer in die VN-resolutie?

‘Het gaat om kennis en bewustwording, en dat begint met educatie. Academische instellingen worden expliciet opgeroepen om meer onderzoek te doen en onderwijs over Srebrenica te verzorgen. Maar ook de journalistiek heeft een taak te vervullen. Ik verwacht veel meer artikelen van de Nederlandse pers hierover, zodat Srebrenica net zo gaat leven als de Dodenherdenking op 4 mei. Ook als individu kun je bijdragen. Je kunt naar de herdenking komen. Kijk wat binnen je mogelijkheden ligt en handel in lijn met die resolutie.’

Martin Bosma werd geweigerd bij de slavernijherdenking op 1 juli. Zijn PVV’ers welkom bij de Srebrenica-herdenking in Den Haag?

‘Ik begrijp wel dat die man niet welkom is, want hij heeft uitspraken gedaan die tegenover de missie en visie van de slavernijherdenking staan. Gevoelsmatig zou ik geen voorstander zijn van een PVV’er bij de Srebrenica-herdenking. Maar wie ben ik om voor de Bosnische gemeenschap te spreken? Ik ben er namelijk ook altijd voor om met mensen in gesprek te gaan. Dat is echt een voorwaarde om dichter bij elkaar te komen. Ik zou ook een keer met Wilders willen zitten en hem diep in de ogen kijken. Kijken of hij echt meent wat hij zegt, of dat het voor hem een middel is om aan de macht te komen. Maar er is bij mij wel een grens. Dat is genocide-ontkenning.’

Veel politici die een volkerenmoord erkennen, geven niet thuis bij een genocide die niet in hun straatje past. Zo staan Denk-politici op de voorste rij bij de herdenking van de genocide in Srebrenica, maar komen ze niet op 24 april als de Armeense Genocide wordt herdacht. Veel Nederlandse politici zijn bij de herdenking van de Armeense Genocide, maar niet bij de herdenking van de Nakba, de verdrijving van meer dan 700.000 Palestijnen na de stichting van Israël in 1948.

‘Ja, dan denk ik: wat kom je hier doen? Zo ontaarden herdenkingen in symboolpolitiek. Dat gebeurt niet alleen bij de PVV. Heel veel politici reageren op deze manier. Waar zijn ze in hemelsnaam mee bezig?’