Ongeveer 3000 demonstranten kwamen op woensdag 25 juni bijeen voor het gebouw van de Raad van Europa in Straatsburg. Ze protesteerden tegen schendingen van mensenrechten in Turkije. De demonstranten hopen dat de Raad van Europa strenger optreedt tegen het regime van president Erdogan. In Turkije zitten duizenden mensen om politieke redenen vast.

Hoewel Turkije sinds 1949 lid is van de Raad van Europa en zich gecommitteerd heeft aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens legt het land al jaren uitspraken van dit hof naast zich neer, vertelt Rumi Unal, een van de organisatoren van de demonstratie. ‘Daarom is de Turkse miljonair en filantroop Osman Kavala nog steeds in de gevangenis, net als de Turkse docent Yalcinkaya. De laatste gebruikte de app Bylock, was lid van een docentenvakbond en had een bankrekening bij de Bank Asya, voor de Turkse autoriteiten drie bewijzen dat hij een gülenist en dus een terrorist is.’

Want hoe zat het ook alweer met de gülenisten? De Turkse president Recep Tayyip Erdogan houdt de op 20 oktober 2024 overleden islamitische geestelijke Fethullah Gülen verantwoordelijk voor de niet geslaagde coup van juli 2016. Na de coup werden tienduizenden al dan niet vermeende gülenisten in Turkije ontslagen en vaak ook in de gevangenis gegooid, waar sommigen ook werden gemarteld. Unal: ‘Europese kranten schreven er toen over en politici protesteerden, maar het nieuws is allang vergeten. Dit terwijl Turkije nog steeds gülenisten arresteert tijdens nieuwe arrestatiegolven, en andere tegenstanders van het regime.’

‘De zaak leeft niet voldoende, zeker niet bij Turken in de diaspora’

Maar waarom demonstreren de gülenisten voor het gebouw van de Raad van Europa, en niet voor het gebouw van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, of elders? ‘De Raad van Europa, waar ook Turkije lid van is, kan Turkije aansporen om de uitspraken van het  Europees Hof voor de Rechten van de Mens serieus te nemen. Want dat gebeurt nu niet.’

Hoewel vrijwel alle demonstranten gülenisten zijn, willen ze de zaak breder trekken en komen ze ook op voor Osman Kavala, de populaire ex-burgemeester Ekrem Imamoglu van Istanbul en de charismatische Koerdische ex-politicus Selhattin Demirtas. Enkele niet-Turkse advocaten en activisten die solidair zijn met de goede zaak zijn ook van de partij, maar niet-gülenistische Turken zijn er niet of nauwelijks, zegt de Franse advocate Anaïs Lefort. ‘De zaak leeft niet voldoende, zeker niet bij Turken in de diaspora. Turkije is een heel verdeeld land. Minderheden komen niet snel voor andere minderheden op. Terwijl dat juist nodig is, om een vuist te maken.’

Gülenistische ouders

De Franse asieladvocate is sinds enkele jaren betrokken bij de zaken van Turkse asielzoekers in Frankrijk. De helft van deze zaken gaan over Gülensympathisanten, de overige vijftig procent over Koerden die verdacht worden te sympathiseren met de PKK, en over alevieten en lhbtiqa+-plussers. ‘Elk jaar komen er meer Turken asiel aanvragen in Frankrijk. Enkele jaren geleden stond Turkije op plek nummer vijf, nu staan ze op plek drie van de lijst van landen die asielzoekers zijn ontvlucht. De meeste Turken vluchten naar Duitsland, maar Frankrijk is ook populair. Veel mensen geloven dat Frankrijk pal staat voor vrijheid, gelijkheid en democratie.’

De zaken waarin Lefort duikt zijn dikwijls lastig. ‘Je moet kunnen bewijzen dat als je wordt teruggestuurd je in de gevangenis kunt belanden. Voor gülenisten is dat vaak makkelijker dan voor anderen. Gülenisten zijn vaak officieel in staat van beschuldiging gesteld. Voor Koerden die een afbeelding van PKK-leider Öcalan hebben geliked op Facebook is het lastiger en kunnen worden verdacht van ‘propaganda voor een terreurorganisatie’.’

Turkije blijft gülenisten streng vervolgen, nu bijna negen jaar na de mislukte coup, vervolgt Lefort. ‘De repressie treft ook mensen die op het moment van de coup nog minderjarig waren. Er zijn ook groepen mensen die nu pas vervolgd worden. Dat gaat om mensen die in 2016 nog kind waren, maar gülenistische ouders hebben. Ook worden mensen vervolgd die gülenisten hebben geholpen bij het onderduiken. Omdat ze gülenisten hebben geholpen worden ze zelf nu ook verdacht van gülenistische sympathieën.’

‘De repressie treft ook mensen die op het moment van de coup nog minderjarig waren’

Een tijd terug was Lefort als waarnemer aanwezig bij een rechtszaak in Turkije tegen drie minderjarige meisjes, die verdacht werden van Gülensympathieën. Over de kwaliteit en de onafhankelijkheid van de Turkse rechtbank heeft ze geen goed woord over. ‘In 2016, na de coup, zijn heel veel rechters ontslagen. In hun plaats zijn veel jonge rechters gekomen, die jaknikkers zijn van het regime. De rechtszaak van de drie meisjes werd behandeld door drie rechters, waarvan er twee jonger waren dan ikzelf. Deze jonge rechters zeiden niets, zaten er puur voor de formaliteit en waren marionetten van het regime. De bewijslast tegen gülenisten is heel zwak. De drie meisjes waren afgeluisterd, maar in geen enkel gesprek hadden ze het over activiteiten die je als terroristisch kunt bestempelen, bijvoorbeeld over het inslaan van wapens.’

Ook is ze kritisch over de zaak-Yalcinkaya. ‘Volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft Yalcinkaya geen misdrijven gepleegd, helemaal omdat het nog geen misdrijven waren op het moment toen ze werden gepleegd. Maar in Turkije geldt het principe nulla puna sine lege (geen straf zonder wet) niet.’

Lefort durft nog steeds naar Turkije te gaan, maar collega-advocaten in Frankrijk van Turkse afkomst die zich voor politieke tegenstanders van het regime inzetten durven dit niet meer. ‘Want als je een verdachte verdedigt die van terrorisme wordt beschuldigd ben je zelf ook verdacht. Zo paranoïde is het.’

Tragische verhalen

Veel mensen die demonstreren in Straatsburg hebben de repressie in Turkije aan de lijve ondervonden. Neem Özge Elif Hendekci, een Turkse advocate. Toen ze werd gearresteerd was ze drie maanden zwanger. Vijf jaar bracht ze door in de gevangenis. Na haar vrijlating vluchtte ze naar Duitsland.

Of neem Bekir Berk Görmez, die nu in Zweden woont. Toen hij werd ontslagen en vervolgens in de gevangenis belandde, kreeg zijn zoon ernstige psychische problemen, waaraan hij uiteindelijk overleed. Niet lang daarna overleed ook zijn vrouw, die vanwege de stress ernstige maagklachten had gekregen. Görmez zat in de gevangenis toen ze overleden. Hij mocht niet naar hun begrafenis. In totaal zat hij 6,5 jaar vast. Na zijn vrijlating vluchtte hij direct naar Europa, in de wetenschap dat hij misschien opnieuw gearresteerd zou worden. Zijn dochter woont nu bij hem.

‘Als je een verdachte verdedigt die van terrorisme wordt beschuldigd, ben je zelf ook verdacht’

Heftig is ook het verhaal van Murat Akkurt, voormalig journalist voor de Gülenistische krant Zaman. De Turkse autoriteiten eisten van hem de namen van abonnees van de krant, zodat ze deze mensen ook konden arresteren. Omdat hij dit weigerde te doen, werd hij vier dagen lang gemarteld. Een arts kwam langs, maar mocht onder druk van de regering niet opschrijven dat Akkurt werd gemarteld. De martelingen zorgden voor blijvende problemen aan zijn rechterbeen, waarvoor hij in Luxemburg nu twee keer is geopereerd. Ook heeft hij nu gehoorproblemen. Dat kwam niet door de martelingen, maar omdat hem in de Turkse gevangenis goede medische zorg werd ontzegd.

Hoopgevender is het relaas van Abdurrahman X (achternaam bij de redactie bekend), die sinds enkele jaren in Eindhoven woont en werkt in Amsterdam. In 2021 vluchtte hij naar Duitsland, waar hij zijn technische studie afrondde. Officieel geldt hij als expat, niet als vluchteling, maar zijn achtergrond als gülenist maakt hem kwetsbaar. Hij was actief in een tutorgroep. In 2020 kreeg hij een telefoontje van de Turkse politie. Abdurrahman voelde nattigheid en nam niet op, en zette zijn mobiele telefoon daarna op vliegtuigmodus. Hoewel hij hierdoor niet meer gebeld kon worden door vrienden was hij een tijdlang veilig voor de politie. Abdurrahman besloot uiteindelijk om toch naar Europa te vluchten. Hij kon gemakkelijk weg uit Turkije, want hij was geen bekende van de politie. Zijn huisgenoot, die een tijdlang bij hem was ondergedoken, had trouwens minder geluk. Hij werd wel opgepakt en belandde in de gevangenis.

Turkse inlichtingendienst

Veel mensen die demonstreren weten dus heel goed waar ze het over hebben. Toch is demonstreren, ook in het vrije Europa, niet zonder risico. Mogelijk waren er deze keer weer enkele agenten van de MIT (de Turkse inlichtingendienst) in het publiek, vertelt advocate Anaïs Lefort. ‘Die waren er vorig jaar ook.’

De MIT-agenten maakten toen foto’s van mensen die aan de demonstratie meededen. De foto’s werden opgeslagen in het systeem. En vonden de autoriteiten via gezichtsherkenning de identiteit van deze personen, dan werd het meedoen aan de demonstratie genoteerd als extra belastend misdrijf in e-Devlet, de Turkse DigiD, en UYAP, een online portal voor advocaten en burgers die een rechtszaak willen volgen. ‘Ik weet dit allemaal omdat ik als advocaat in UYAP kan’, legt Lefort uit.

De meeste gülenisten op de demonstratie, ook de jongeren, durven Turkije niet meer in. De spreekwoordelijke lange arm van Erdogan is sterk. Dat merkte ook de 68-jarige Mehmet Simsek, die tegenwoordig in Berlijn woont. ‘Toen hij onlangs naar het Turkse consulaat ging om zijn paspoort op te halen kreeg hij deze niet mee. Volgens de medewerkers stond hij geregistreerd als sympathisant van de Gülenbeweging — en dat was voldoende reden om hem te weigeren.

Mehmet begrijpt er niets van, vertelt hij. Hij heeft 25 jaar lang in het Turkse leger gediend en een pensioen opgebouwd in Turkije. Maar omdat hij geen nieuw paspoort krijgt, omdat hij ooit geld had staan bij Bank Asya, wordt hij gelieerd aan de Gülenbeweging en kan hij nu al drie maanden niet bij zijn pensioenuitkering. ‘Het pensioen is van mij, maar Turkije houdt het vast. Dat is onrechtvaardig.’