Het gaat niet goed met de persvrijheid in de wereld, stelt journalist Yavuz Baydar. Uit cijfers van Reporters Without Borders blijkt dat de journalistiek zich in 42 landen in een ‘zeer ernstige’ situatie bevindt.

Een dag van viering — of rouw? Ik heb al lange tijd mijn twijfels over het eerste, maar ben nu zeker van het laatste. 3 mei is de internationale Dag van de Persvrijheid. Een dag die door de VN is ingesteld om het recht op vrije, pluriforme en onafhankelijke journalistiek te verdedigen. Maar vandaag draait het vooral om het verdedigen van iets dat in rap tempo aan het verdwijnen is.

De algemene sfeer die ik drie weken geleden waarnam tijdens het drukbezochte internationale journalistiekfestival in Perugia, Italië, was diep somber en vol symboliek. Voor velen van ons die zware klappen hebben moeten incasseren van autocraten, populistische leiders en hun corrupte handlangers in verschillende delen van de wereld, werd het duidelijk dat onze collega’s uit de VS inmiddels dezelfde taal begonnen te spreken en dezelfde zorgen deelden die wij al minstens tien jaar uitspreken — waardoor we werden begroet met de woorden: ‘welkom bij de club’. Het feit dat veel deelnemers deze keer afkomstig waren van mensenrechtenorganisaties was ook veelzeggend.

In 42 landen een ‘zeer ernstige situatie’

De World Press Freedom Index 2025 van Reporters Without Borders (RSF), die gister werd gepubliceerd, geeft een nog zorgwekkender beoordeling van de wereldwijde mediavrijheid. RSF meldt dat meer dan de helft van de wereldbevolking leeft in 42 landen waar de journalistiek zich in een ‘zeer ernstige’ situatie bevindt. Economische kwetsbaarheid vormt een van de grootste bedreigingen, waarbij mediaorganisaties moeite hebben om hun onafhankelijkheid te behouden onder financiële druk. ‘De economische indicator in de RSF-index van 2025 bevindt zich op het laagste punt in de geschiedenis, en de wereldwijde situatie wordt nu als ‘moeilijk’ beschouwd’, aldus het rapport.

Er wordt gewezen op een ‘excessieve concentratie van media-eigendom’

In bijna een derde van de landen wereldwijd sluiten nieuwsorganisaties de deuren vanwege economische problemen. Vierendertig landen vallen op door massale sluitingen van mediabedrijven, wat de afgelopen jaren heeft geleid tot de ballingschap van journalisten.

De opkomst van technologische oligopolisten bemoeilijkt het medialandschap nog verder. Grote platforms zoals Google, Apple, Meta, Amazon en Microsoft hebben een aanzienlijk deel van de digitale advertentie-inkomsten veroverd, wat de financiële levensvatbaarheid van traditionele media ondermijnt. RSF merkt op dat deze platforms in 2024 gezamenlijk 247,3 miljard dollar aan advertentie-inkomsten binnenhaalden, een stijging van 14 procent ten opzichte van het jaar ervoor.

Deze bevindingen sluiten aan bij die van een andere waakhond. Een recent rapport van de Civil Liberties Union for Europe (Liberties), gebaseerd op werk van 43 mensenrechtenorganisaties in 21 landen, concludeert dat verschillende EU-regeringen de persvrijheid aanvallen of de onafhankelijkheid en regulering van media ondermijnen.

In combinatie met zwakke transparantieregels rond eigendom, toenemende overheidsinvloed op publieke omroepen en bedreigingen tegen journalisten, stelt het rapport dat het pluralisme ‘onder vuur ligt in de hele EU — en in sommige gevallen een existentiële strijd voert’.

Het rapport, aangehaald door The Guardian, merkte op dat de publieke omroep in Hongarije volledig is veranderd in een spreekbuis van de overheid, en dat de ontwikkelingen in Slowakije dezelfde kant op gaan, waar nieuwe wetten de waarborgen voor redactionele onafhankelijkheid hebben afgeschaft.

Er wordt gewezen op een ‘excessieve concentratie van media-eigendom’ als een bijzonder punt van zorg in Kroatië, Frankrijk, Hongarije, Nederland, Slovenië, Spanje en Zweden, waarbij de media vaak geconcentreerd zijn in de handen van enkele extreem rijke individuen.

Nieuwsorganisaties in VS raken onafhankelijkheid kwijt

Volgens het rapport zijn ook publieke media in Kroatië, Griekenland, Bulgarije en Italië kwetsbaar. Aan de andere kant van de oceaan komt het laatste presidentiële decreet van voormalig president Donald Trump om ‘de federale financiering van NPR en PBS stop te zetten’ als een van de nieuwste stappen om publieke media, de ruggengraat van de democratie, de nek om te draaien.

De bedrijven die vandaag de dag het nieuws bezitten en controleren, geven niet om nieuws

In de afgelopen vier decennia zijn de grootste nieuwsorganisaties in de VS geleidelijk hun onafhankelijkheid kwijtgeraakt, opgeslokt door golf na golf van fusies en overnames. Tegenwoordig zijn het kleine radertjes in gigantische bedrijfsmachines, waar journalistiek zelden, of nooit, bovenaan de agenda staat. Laten we duidelijk zijn: de bedrijven die vandaag de dag het nieuws bezitten en controleren, geven niet om nieuws.

Tegelijkertijd staan de economische omstandigheden voor journalistiek wereldwijd onder druk. Lokale redacties verdwijnen, algoritmen geven voorrang aan clickbait en nepnieuws, en journalistiek heeft het steeds moeilijker om zijn waarde te bewijzen in een digitale cultuur van chaos. In veel landen neemt censuur de vorm aan van economische druk.

Maar er is nog veel meer.

Tot nu toe heb ik de donkere wolken geschetst boven twee belangrijke pijlers van de journalistiek: onafhankelijkheid en pluralisme. RSF schetst, als het gaat om de derde pijler, vrijheid, een al even somber beeld wereldwijd.

‘Voor het eerst in de geschiedenis van de index zijn de omstandigheden om journalistiek te bedrijven ‘moeilijk’ of ‘zeer ernstig’ in meer dan de helft van de landen wereldwijd, en bevredigend in minder dan een op de vier. In 42 landen, waarin meer dan de helft van de wereldbevolking leeft, wordt de situatie als ‘zeer ernstig’ geclassificeerd. In deze gebieden is persvrijheid volledig afwezig en is het bedrijven van journalistiek bijzonder gevaarlijk’, aldus het rapport.

Turkije springt eruit

Turkije, dat mij tot ballingschap dwong, springt eruit in de RSF Index 2025 als een schoolvoorbeeld van ‘vrije val’. Het land staat op plaats 159 van de 180 landen, en is in 23 jaar tijd met 60 plaatsen gedaald. Nu deelt het de onderste regionen met de ergste vijanden van persvrijheid.

Turkije zet vandaag de dag niet alleen journalisten gevangen, maar vernietigt ook systematisch een eerbaar beroep. Sinds de Gezi-protesten in 2013 heeft het kantoor van president Erdogan het offensief tegen kritische verslaggeving opgevoerd, waarbij de staatsomroep TRT is omgevormd tot een zuivere spreekbuis. Kritische tv-zenders, waarvan er nog maar een paar over zijn, behoren tot de meest scherp in de gaten gehouden en bestrafte media.

Na twaalf jaar repressie is het medialandschap veranderd in een ‘Goebbels-achtige propagandamachine’, terwijl het kleine aandeel kritische media (ongeveer 5 procent van de sector) probeert te overleven. Juridische vervolging van journalisten, censuur en sluiting van mediakanalen zijn de norm geworden, waardoor afwijkende meningen worden gesmoord en de publieke toegang tot onbevooroordeelde informatie ernstig wordt beperkt.

Juridische vervolging van journalisten, censuur en sluiting van mediakanalen zijn de norm

Deze achteruitgang staat niet op zichzelf. In Rusland en Wit-Rusland is alle kritische media het zwijgen opgelegd. Orbáns Hongarije volgt hetzelfde pad. In Iran worden regime-kritische schrijvers geëxecuteerd. ‘In Gaza heeft het Israëlische leger redacties verwoest, bijna 200 journalisten gedood en al meer dan 18 maanden een volledige blokkade van de Gazastrook opgelegd’, aldus RSF. In India gebruikt de regering het rechtssysteem als wapen tegen onderzoeksjournalistiek. In Mexico, waar kartels en corruptie heersen, is journalistiek een van de gevaarlijkste beroepen die er zijn.

Economische steun voor onafhankelijke media, juridische bescherming voor journalisten en pogingen om de dominantie van techgiganten in het informatielandschap te beperken, zijn cruciale stappen. Zonder zulke maatregelen kan de achteruitgang van persvrijheid, zoals die in Turkije, een wijdverbreid fenomeen worden, een bedreiging voor de fundamenten van democratische samenlevingen. Ook in Nederland liggen dergelijke gevaren mogelijk dichterbij dan men denkt.

Een vrije, onafhankelijke, pluriforme pers is niet zomaar een bedrijfstak. Het is een publiek vertrouwen, een hoeksteen van de democratie. Het is vrije journalistiek die het ruwe materiaal levert dat zelfbestuur mogelijk maakt.