In het Zwitserse bergdorpje Caux komen ieder jaar verschillende vredesinitiatieven bij elkaar, waaronder een initiatief van Armeniërs, Koerden en Turken. Kanttekening-journalist Tayfun Balcik was er, net als enkele mede-deelnemers, niet voor de eerste keer bij – voor de vierde keer zelfs – en vroeg de anderen naar hun persoonlijke ervaringen.

‘Ik dacht in 2017 mijn vijanden (Turken, red.) te confronteren, maar verliet Caux met nieuwe vrienden’, zegt de Armeense Arsho Tenbelian (35), die voor een ontwikkelingsorganisatie in Libanon werkt, over de eerste keer in haar leven dat zij Turken ontmoette. Ze besprak toen in Caux gelijk het zwaarste onderwerp tussen Turken en Armenen: de Armeense Genocide. Dat zorgde voor een ‘intense’ dialoogronde.

‘Ik was er niet voor een vriendelijk gesprek over koetjes en kalfjes. Ik ging het gesprek aan om hen te confronteren met onze geschiedenis’, aldus Tenbelian. Dat gesprek ging er heftig aan toe. Er werd geschreeuwd en gehuild.

‘Jullie hebben mijn grootouders vermoord en verkracht, ons land afgepakt, geven het niet terug en zeggen niet eens sorry’, zei één van de Armeense deelnemers toen tegen de Turken. Er heerste onbegrip onder Turken, waarvan sommigen uit Nederland kwamen. ‘Hoe kunnen we vanuit Nederland land geven aan jullie?’, antwoordde een van hen verontwaardigd.

‘Die eerste dag in 2017 was echt een rotzooi. Ik heb me toen ook geïntroduceerd als vierde generatie overlever. De reden daarvoor is dat onze gemeenschap altijd in de overlevingsstand heeft gestaan. Het hele idee dat we onze identiteit aan het verliezen is heel sterk’, zegt Tenbelian.

Nu, een aantal jaren later, is de situatie kalmer en gemoedelijker. In de vredige achtertuin van Caux Palace nuttigen de deelnemers van dit jaar het avondeten: kaasfondue met brood.

‘Ik dacht mijn vijanden te confronteren, maar ging weg met nieuwe vrienden’

Naast Tenbelian zit de Armeense Vana Minassian (24), die voor een internationale vredesorganisatie werkt en er in 2017 ook bij was. ‘Ik was dat jaar eigenlijk alleen maar in shock van wat ik zag en vooral stil. Ik wilde dingen zeggen, maar wist totaal niet wat. Het keerpunt was toen de Turkse deelnemer Ayse* – niet haar echte naam – huilend zei dat ze niet kan vatten hoe een persoon haar kan haten zonder te kennen. Ik moest toen opeens ook huilen’, aldus Minassian.

Ayse, die aan de tafel tegenover een sigaretje rookt, staat op en omhelst Vana. ‘Wat ik ook zo interessant vond, is dat er toen Turken waren die zich heel bewust waren over de Armeense Genocide, en zich ook actief inzetten voor meer bewustwording over die geschiedenis.’ Ze had dit totaal niet verwacht.

Opheffen van blokkades

Ayse, een Turkse universiteitsmedewerker, vertelt ook over die botsing uit 2017. Dat doet ze in de dalende trein van Caux naar Montreux, op weg naar het Montreux Jazz Festival dat ieder jaar in juli plaatsvindt.

‘In Turkije heb ik Koerdische, Griekse en Armeense vrienden, maar de bijeenkomst met Armeniërs uit de diaspora was anders. Ik werd voor het eerst geconfronteerd met hun vooroordelen en persoonlijk verantwoordelijk gehouden voor wat meer dan honderd jaar geleden is gebeurd. Als vrouw en feminist werd ik van verkrachting beschuldigd’, zegt ze.

Ze moest ervan huilen. ‘Ik had nog nooit zo’n vorm van discriminatie meegemaakt. Nu ik terugdenk, kan het feit dat ik zoiets nog nooit heb meegemaakt ook te maken hebben met mijn geprivilegieerde positie als kind van een middenklassefamilie uit Izmir. Maar de dagen daarna zijn de banden met de Armeniërs versterkt. En dat was ook het doel. Vijf jaar later zijn we weer hier, en is er helemaal geen spanning meer tussen ons. Onze identiteit is geen blokkade meer tussen ons. En dat is met deze nieuwe ontmoeting sterker geworden.’

De Turks-Koerdische filmmaker Umut Bozyil (31) bezoekt nu voor de derde keer een Zwitserse dialoogbijeenkomst. Hij heeft een documentaire gemaakt over geïslamiseerde Armeniërs in Diyarbakir, The Waiting, die in 2015 en 2016 op eerdere bijeenkomsten van de groep werd vertoond.

‘Mijn documentaire had een grote impact op de Armeniërs die er waren. Mensen gingen huilen. Ze hadden toen ook meegedaan aan een wandeling op de berg Musa Dag in Adana. Daar waren in 1915 Armeniërs heengegaan, op de vlucht voor de genocide. Ze verzetten zich er wekenlang tegen het Ottomaanse leger, totdat ze werden geëvacueerd door de Franse marine. Dat verhaal is heel belangrijk voor hen. Het is een verhaal van verzet en overleving tijdens de genocide. De Libanese Armeniërs die we hier treffen, zijn de kleindochters en kleinzonen van die overlevers.’

Bozyil ziet nationalisme als een ‘grote blokkade’ voor dialoog. ‘Ik denk dat ontmoeting en gesprekken uiterst noodzakelijk zijn voor verandering’, zegt hij. Hij wijst naar verderop in de trein. Daar zit Nareg Hanneyan (25), een Armeense onderwijzer uit Libanon die nu Armenologie doceert aan Armeniërs in Marseille.

‘Juist omdat ik Nareg ken, verandert mijn wereldbeeld. De wereld is altijd meer dan één. Het Koerdische landschap is niet alleen Koerdisch. Het is ook Armeens en Assyrisch. Nationalisme brengt ons nergens. Het komt niet overeen met het vrije leven en de wetenschap. Met nationalisme krijg je alleen maar pijn.’

Met dat laatste is Hanneyan het niet helemaal eens met Bozyil, die zichzelf herpakt en een uitspraak aanhaalt van de Russische revolutionair Vladimir Lenin over ‘het zelfbeschikkingsrecht van gekoloniseerde volkeren’. Boyzil: ‘Bevrijdingsnationalisme is wat anders dan nationalisme vanuit superioriteitsgevoelens. Maar het is een dunne grens, die vaak overschreden wordt door alle partijen.’

‘Mijn beeld dat het idee van de ‘monsterlijke Turk’ niet correct was, werd bevestigd’

Voor Hanneyan is het de tweede keer in Caux. Hij heeft nog geen ‘grote confrontaties’ meegemaakt, vertelt hij. Hanneyan kwam via Tenbelian en Minassian achter het initiatief in Caux. Hij had net als hen helemaal geen interactie met Turken. ‘Ondanks de negatieve verhalen waar ik mee ben opgegroeid, had ik nooit iets negatiefs met Turken meegemaakt. Ik geloofde niet dat het idee van de ‘monsterlijke Turk’ correct was. Mijn beeld werd bevestigd op mijn eerste keer in Caux, in 2018. Ik wilde het zelf ervaren en ook hun perspectief horen.’

In 2018 vertelde hij, eenmaal terug in Libanon, aan mede-Armenen over Turken en Koerden die voor de erkenning van de Armeense Genocide zijn. ‘Ik vind dit belangrijk, het creëren van bewustwording over deze geschiedenis. Vrede is volgens mij ook een mindset. Het gaat er niet alleen om de gebeurtenissen van 1915 een genocide te noemen. Dat punt is heel belangrijk, maar we moeten ook komen tot een gelijkwaardige denkwijze.’

Hanneyan bedoelt daarmee de culturele erkenning van ‘het Armeense landschap’ waar Turken en Koerden in Turkije nu tussen leven. ‘De kerken, het culturele erfgoed van Armeniërs in de architectuur, het eten, de muziek. Het moet veilig zijn om dat daar (in Turkije, red.) ooit te kunnen zeggen.’

Hij maakt een strikt onderscheid tussen het Turkse volk en de Turkse regering. ‘Echte verandering komt van onderop, zoals wij hier in Caux dat doen. Het is voor mij belangrijk dat dit initiatief ook voor het algemene publiek bereikbaar wordt, zodat het ooit mainstream kan worden. Het scheppen van vertrouwen tussen Armeniërs, Koerden en Turken is belangrijk, zodat de komende generaties zich makkelijker kunnen aansluiten bij onze dialoog.’

Breder publiek aanspreken

Terug naar de eettafel. Volgens Ayse is er in Turkije niet echt de ruimte om de dingen vrijuit te bespreken, zoals hier in Caux. De huidige regering van president Erdogans AKP-partij en de ultranationalistische coalitiepartner MHP staat dat niet toe, zegt ze.

‘Deze conservatieve groepen die de problemen veroorzaken – de aanval op de vrijheid van meningsuiting, vernauwing van de publieke ruimte – lijken onbereikbaar. Dit is geen specifiek Turks probleem. Het populisme groeit overal op de wereld. Kijk bijvoorbeeld naar de abortuswetgeving in de Verenigde Staten, die nu weer ter discussie wordt gesteld.’

Bozyil knikt instemmend. ‘Door de torenhoge inflatie in Turkije kunnen Turken nu niks meer kopen. Ze kunnen zichzelf niet eens meer voeden. Dit zou Turken aan het denken moeten zetten: wat voor nationalisme is dit, waardoor je niks meer kan betalen? En toch stemmen veel mensen nog steeds op AKP en MHP, hoewel deze partijen volgend jaar, als er weer verkiezingen zijn in Turkije, vast minder stemmen zullen krijgen.’

Bozyil gelooft dat de verandering in Turkije niet vanuit de oppositie komt, maar doordat Erdogan zelf de mist in zal gaan en Turkije naar de afgrond brengt. ‘Hij graaft zijn eigen graf.’

Ayse gelooft alleen maar in de gemeenschappelijke waarden waar zij zich als vrouw, feminist en mensenrechtenactivist verbonden mee voelt. ‘Deze waarden, die tot duurzame vrede leiden, komen in Caux allemaal bij elkaar. We laten onze vooroordelen achter ons en gaan zonder conflict terug naar huis. Daarom moeten we vaker samen zulke evenementen organiseren. Niet alleen maar historische lezingen, maar ook films, ateliers, literatuurfestivals, enzovoort, zodat je een breder publiek kunt aanspreken.’

‘Ik maakte mee dat de haat die we van huis uit hebben meegekregen ook te ontleren is’

Tenbelian wijst naar het ontbreken van fondsen voor zulke evenementen. De goede zaak heeft mensen nodig die erin geloven, maar ook geld om bijeenkomsten te kunnen organiseren.

‘Persoonlijk ben ik erg gegroeid, na de ontmoetingen in 2017 en 2018. Zo ging ik naar Nederland, waar ik verbleef bij een Turkse deelnemer uit Rotterdam. Ik heb de familie van een andere Turkse deelnemer uit Den Haag ontmoet. Ik ben heel hartelijk ontvangen. Het zou mooi zijn als meer Armeniërs kunnen meemaken wat ik heb meegemaakt. Dat de haat die we van huis uit hebben meegekregen ook te ontleren is.’

Minassian: ‘Dat je ziel al die historische trauma’s verwerkt, dat zorgt voor innerlijke vrede.’

*Gefingeerd. Echte naam bij de redactie bekend.