Aan veel Nederlanders ging de Internationale Dag van de Moedertaal – op 21 februari – wellicht geruisloos voorbij. Maar voor Oeigoeren is taal zeer belangrijk. Een zaak van leven of dood. Oeigoer Abdurehim Gheni legt in dit artikel uit wat zijn taal voor hem betekent.

De oorspronkelijke naam van deze dag was Dag van de Moedertaalbeweging, ingesteld om universiteitsstudenten te herdenken die gemarteld werden tijdens het verdedigen van de Bengaalse taal. In 1952, toen het huidige Bangladesh nog deel uitmaakte van Pakistan, eiste de bevolking dat het Bengaals erkend zou worden als officiële taal van het land. Op 21 februari van dat jaar opende de politie het vuur op een groep demonstranten, waarbij ter plekke vijf doden vielen. Nadat Bangladesh op 26 maart 1971 onafhankelijk werd van Pakistan, werd er een monument opgericht ter ere van deze vijf ‘taalhelden’.

UNESCO stelde deze dag in met een resolutie, die als doel had het gebruik van moedertalen te bevorderen, taalkundige diversiteit te behouden en het uitsterven van talen wereldwijd te voorkomen. Volgens statistieken zijn er meer dan zevenduizend talen in de wereld en 96 procent daarvan wordt gesproken door slechts 4 procent van de wereldbevolking. De afdeling Immaterieel Cultureel Erfgoed van UNESCO heeft gewaarschuwd dat meer dan de helft van alle talen ter wereld met uitsterven wordt bedreigd, waarbij elke twee weken een taal verdwijnt. Zonder effectieve maatregelen zullen er de komende eeuwen nog maar een paar honderd talen overblijven.

Het voortbestaan en de ontwikkeling van elke taal hangt af van de mensen die de taal spreken, hun cultuur, tradities en waarden. Deze elementen kunnen echter alleen behouden en versterkt worden als de sprekers soevereiniteit hebben over hun eigen land.

Oeigoers is een van de oudste Turkse talen

Helaas heeft het assimilatiebeleid van de Chinese regering, sinds Oost-Turkestan (in het Chinees bekend als Xinjiang) onder Chinese koloniale heerschappij valt, de Oeigoerse taal aanzienlijk verstoord. Oeigoerse generaties zijn meerdere keren gedwongen geweest hun schrift te veranderen, waardoor de schriftelijke continuïteit onderbroken werd. Ondanks deze obstakels is de Oeigoerse taal blijven bestaan en van generatie op generatie doorgegeven.

Oeigoers is een van de oudste Turkse talen en heeft een uitgebreide schriftelijke geschiedenis. Op de Astan begraafplaats in Turpan werd een oud document uit het jaar 480 ontdekt, geschreven in het Oeigoerse schrift dat gebaseerd is op het Sogdische alfabet.

Sinds de achtste eeuw (toen de Orkhon-Oeigoerse staat is opgericht) hebben Oeigoeren hun taal in vele soorten schrift geschreven, waaronder het Orkhon-Yenisei schrift, het Sogdische schrift en het Manichese schrift. Oeigoerse geleerden hebben andere culturen aanzienlijk beïnvloed: in de dertiende eeuw paste de Oeigoerse geleerde Tata Tonga het Oeigoerse schrift aan voor de Mongolen, een schrift dat vandaag de dag nog steeds wordt gebruikt.

Oeigoerse geleerden hebben ook belangrijke literaire werken in de Oeigoerse taal geproduceerd. Zo werden Mahmud Kashgari’s Diwan Lughat at-Turk en Yusuf Khass Hajibs Kutadgu Bilig in het Oeigoers-Turks geschreven en later in vele talen vertaald. Als erkenning voor de literaire bijdragen van die eerste riep UNESCO 2008 uit tot het Internationale Mahmud Kashgari-jaar.

Het Oeigoers behoort tot de altaïsche taalfamilie, wat met name geldt de Oost-Turkse (Oeigoers-Qarluq) tak, waardoor het nauw verwant is aan het Oezbeeks. Volgens taalkundige ranglijsten staat het Oeigoers in de top honderd van meest gesproken talen ter wereld op de 98e plaats.

Ondanks haar rijke geschiedenis is de Oeigoerse taal dankzij het beleid van culturele genocide van de Chinese regering tegenwoordig een bedreigde taal. Onderwijs in de Oeigoerse taal is op scholen volledig verboden. Schrijvers die in het Oeigoers publiceren zijn gevangen gezet. Miljoenen Oeigoeren – kinderen, jongeren en volwassenen – zijn onder dwang opgesloten in concentratiekampen, waar ze gedwongen worden hun taal op te geven en alleen Chinees te leren. In Oost-Turkestan kunnen Oeigoeren geen Dag van de Moedertaal vieren of in hun moedertaal spreken, schrijven of publiceren zonder dat dit ernstige gevolgen heeft.

‘Schrijvers die in het Oeigoers publiceren zijn gevangen gezet’

Omdat het onmogelijk is om de Oeigoerse taal in Oost-Turkestan te beschermen, heeft de Oeigoerse diaspora deze verantwoordelijkheid op zich genomen. Oeigoeren in het buitenland hebben scholen opgericht om kinderen hun moedertaal te leren. Er zijn online Oeigoerse taalcursussen opgezet.

Nu China actief probeert om de Oeigoerse taal uit te wissen, is het belangrijker dan ooit om de taal te behouden en door te geven aan toekomstige generaties. Aan iedereen die zich onvermoeibaar inzet om de Oeigoerse taal te beschermen en te onderwijzen – onderwijzers, activisten, ouders en leden van de gemeenschap – spreek ik mijn diepste dankbaarheid uit. Jullie inspanningen zijn niet tevergeefs.

Net zoals de Bengaalse studenten in 1952 hun leven gaven voor hun taal, schrijven ook jullie geschiedenis als verdedigers van de Oeigoerse taal. Jullie beschermen de ziel van een natie en zorgen ervoor dat toekomstige generaties in hun moedertaal kunnen blijven spreken, schrijven en dromen.

Op deze Internationale Dag van de Moedertaal feliciteer ik alle Oeigoeren en degenen die met ons strijden van harte.