In de serie Viva l’Umanità!, Italiaans voor ‘Lang leve de mensheid!’, reist schrijfster Rosita Steenbeek door Europa. Ze spreekt onder anderen met politica Tineke Strik, die kritisch is over het migratiebeleid van de Europese Unie: ‘We financieren projecten die tot mensenrechtenschendingen leiden.’

De vierdelige serie laat misstanden rondom migratie zien. Aan het woord komen hulpverleners, journalisten en politici die zich het lot van vluchtelingen aantrekken. Een van hen is Strik, Europarlementariër namens GroenLinks en hoogleraar Burgerschap en Migratierecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Waarom kon de migratiecrisis in Europa zo uit de hand lopen?

‘‘Migratiecrisis’ vind ik een lastig woord. Het suggereert dat het aantal migranten zo groot is geworden, dat het een crisissituatie is geworden, maar dat is niet waar. Feit is dat de regering zich te weinig heeft voorbereid op de komst van asielzoekers, waardoor een crisis ontstond.

In 2015 was dat anders, omdat er toen opeens veel vluchtelingen naar Europa kwamen. Nu kwamen de problemen vooral voort uit de neiging van de regering om migratie te willen terugdringen en terugdringen. Omdat het lastig is wordt er van een crisis gesproken. Maar de meeste vluchtelingen komen uit Syrië, Afghanistan en Turkije. Deze vluchtelingen kunnen worden teruggestuurd. Dan moet je als Europese Unie je afvragen: Wil je deze mensen beschermen? Of wil je dat het niet op ons bordje komt te liggen?’

Is de vluchtelingendeal tussen de EU en Turkije uit 2016 een teken dat Europa de verantwoordelijkheid van zich afschuift?

‘Ja. In eerste instantie wilden Syriërs niet naar Europa, maar terug naar hun eigen land. De burgeroorlog in dat land is al gaande sinds 2011. Ik heb in Turkije met veel Syrische vluchtelingen gesproken. Toen echter hun spaargeld opraakte en hun kinderen al jaren geen scholing meer kregen, en bovendien het perspectief op terugkeer naar Syrië uitbleef, ontstond er een beweging om naar de EU te komen. Europa wilde graag dat de vluchtelingen in Turkije blijven, waarna president Erdogan geld vroeg om de opvang te verbeteren.

‘De EU mag nooit iets financieren dat leidt tot mensenrechtenschendingen.’

De toegang tot onderwijs en de arbeidsmarkt is voor Syrische vluchtelingen in Turkije echter nog steeds problematisch. Velen van hen leven onder het armoedeniveau. Op zich is het goed dat de EU geld investeert in Turkije voor vluchtelingen, maar de prijs is hoog. De grenscontroles en de verplichting van Turkije om teruggestuurde vluchtelingen op te nemen, duiden erop dat de EU zelf geen verantwoordelijk wil nemen.’

In de serie beschrijft een zwarte vluchtelinge Libië als een terreurstaat, waar zwarte mensen voor het minste of geringste in de gevangenis belanden en risico lopen vermoord te worden. Moet de EU daartegen optreden?

‘Libië is het grimmige gezicht van het Europese asielbeleid. We weten allemaal wat er gebeurt: mensen worden in gevangenkampen opgesloten, gemarteld en verhandeld. Toch betalen wij de Libische kustwacht, die mensen onderschept op zee en terugstuurt naar die kampen. Die kustwacht is gelieerd aan milities en criminele organisaties, omdat er geen officiële staat is. Mensen die de Libische hel proberen te ontsnappen worden onderschept door deze kustwacht, waarna ze in een gevangenkamp belanden.

Ik vind dat EU nooit iets mag financieren dat leidt tot mensenrechtenschendingen. Dat is nu wel het geval. De Unie betaalt de schepen voor de kustwacht. Europa zegt weliswaar de situatie te willen verbeteren, maar betaalt eigenlijk gewoon mee aan de tralies, aan het bouwen en in stand houden van detentiecentra.’

De EU staat voor mensenrechten, maar moet dit dan niet hoger op de lijst staan?

‘Er heerst daarover een dubbele moraal binnen de EU. We komen altijd met prachtige verklaringen over mensenrechten, maar aan de andere kant is er ons eigenbelang. In de afgelopen twintig jaar is migratie een topprioriteit aan het worden in ons buitenlands beleid. Dat gaat steeds vaker boven het bevorderen van mensenrechten. We zijn bijvoorbeeld stil over de gevolgen van het feit dat wij grenscontroles in niet-EU-landen financieren. En ze zijn stiller over mensenrechtenschendingen door autocratische leiders zoals Erdogan, die ons helpen te voorkomen dat vluchtelingen naar Europa reizen.

Bovendien legt de EU geen relatie tussen de mensenrechtensituatie in een land en het asielbeleid ten aanzien van dat land. Neem de situatie in Iran. De EU komt op voor Iraanse demonstranten, maar tegelijkertijd betaalt ze Turkije om de grens met Iran dicht te houden.’

Zijn we ook minder kritisch tegenover EU-lidstaten die zich steeds autoritairder opstellen – zoals Hongarije en Griekenland – omdat ze streng tegenover migratie zijn?

‘De onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de vrijheid van journalisten zijn belangrijke thema’s geworden in de EU. De Unie neemt steeds strengere maatregelen ten aanzien van Polen en Hongarije. Ik probeer zelf onder de aandacht te brengen dat ook in landen als Griekenland en Kroatië de rechtsstaat onder grote druk staat. Migranten die aan de Europese buitengrenzen proberen bescherming te krijgen, worden in elkaar geslagen en teruggeduwd. Zij krijgen geen kans om een asielaanvraag in te dienen. Dat wij mensen de toegang tot een asielprocedure weigeren, ondermijnt ons hele asielrecht, want mensen terugsturen zonder eerst te onderzoeken of ze bescherming nodig hebben, brengt vluchtelingen in gevaar.

‘De EU komt altijd met prachtige verklaringen over mensenrechten, maar aan de andere kant is er ons eigenbelang.’

Toch blijft de Europese Commissie stil over deze pushbacks. Ze weigert om actie te ondernemen, terwijl de bewijzen zich blijven opstapelen. Ook andere EU-lidstaten kijken weg, want het wegsturen van vluchtelingen komt iedereen goed uit.

Ik denk dat je de toestand van een rechtstaat het beste kunt toetsen door te kijken hoe men omgaat met mensen van buiten. Aan onze buitengrenzen is te zien dat wij geen prioriteit geven aan de rechtsstaat en de mensenrechten, of op zijn minst voor vreemdelingen een andere maatstaf hanteren.’

Heerst er een dubbele standaard tussen Oekraïense vluchtelingen en niet-westerse vluchtelingen?

‘Die indruk wordt inderdaad gewekt. Vooral doordat de Oost-Europese lidstaten over Oekraïeners zeggen: ‘Dit zijn christelijke mensen, die kennen wij, die vangen wij op.’ Bovendien was het snelle besluit om deze vluchtelingen op te vangen een daad van solidariteit met Oekraïne en tegen Rusland.

Maar er zit nog een laag onder. Veel landen zeggen dat migranten moeten worden opgevangen in de regio. Dat zag je ook in 2021, toen de Taliban de macht overnamen in Afghanistan. De EU-ministers kwamen met een gezamenlijke verklaring naar buiten, dat alle Afghaanse vluchtelingen in de regio moeten blijven. We geven geld, zodat zij daar blijven. Maar in Iran, Turkije en Pakistan waren Afghaanse vluchtelingen niet welkom, dus opvang in de regio was geen reële mogelijkheid.

Ik denk dat het zo niet werkt. Je kunt de wereld niet opdelen in regio’s. Nog steeds wordt 86 procent van de vluchtelingen wereldwijd opgevangen door arme, fragiele buurlanden van conflictgebieden. Het idee dat de ene vluchteling de andere niet is wordt hiermee versterkt. Het zou eigenlijk niet mogen uitmaken waar iemand vandaan komt. Het gaat erom dat iemand vlucht. We hebben een mondiaal systeem nodig van vluchtelingenbescherming.’

In november was er een informatieavond over een vluchtelingenboot in Nieuwegein. Bewoners maakten zich grote zorgen hierover. Viva l’Umanità laat een klein Italiaans dorp zien, waar vluchtelingen en dorpelingen met elkaar in harmonie leven. Hoe zorg je daarvoor?

‘De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij nationale en lokale politici. Veel van hen zijn geneigd om vluchtelingen af te wijzen, omdat er geen draagvlak is. Ze hebben zelf echter ook invloed op dat draagvlak. Door te zeggen dat vluchtelingen een gevaar kunnen vormen, dragen ze bij aan de angst. Als politici en burgemeesters benadrukken dat vluchtelingen mensen zijn als jij en ik en bescherming nodig hebben, zou er in de samenleving meer steun zijn voor opvang.

‘Migratie moet als een normaal beleidsthema worden bekeken, en rustig worden geanalyseerd.’

Je ziet dat mensen aanvankelijk wel protesteren tegen de komst van een asielzoekerscentrum, maar dat het protest snel ophoudt als het azc er eenmaal is. Dan komen er juist weer protesten als dat azc na jaren moet sluiten. Tegelijkertijd moeten we de zorgen over huisvesting en andere voorzieningen voor asielzoekers ook serieus nemen. Schaarste in voorzieningen zet mensen tegen elkaar op. We hebben dus een steviger sociaal beleid nodig.’

Bedreigt de opkomst van extreemrechts de acceptatie van vluchtelingen in Europese samenlevingen?

‘Mijn indruk is dat het onderwerp migratie wordt gebruikt en uitgebuit door extreemrechtse politici. In Zweden hebben de Zweden Democraten zetels gewonnen met hun frame dat asielzoekers criminelen zouden zijn. In Italië was migratie een van de belangrijkste verkiezingsthema’s. En in Nederland zie je dat PVV en Forum voor Democratie hier ook voortdurend mee bezig zijn. Dat verleidt centrumrechtse partijen om in hun retoriek hiertegen op te bieden. Daarmee maak je een weg naar normale, goede oplossingen onmogelijk.

Migratie zou eigenlijk moeten verdwijnen als verkiezingsthema. Het moet als een normaal beleidsthema worden bekeken, en rustig worden geanalyseerd. Duitsland is een van de weinige landen waar migratie geen verkiezingsthema is. Alle politieke partijen, behalve Alternative für Deutschland, hebben afgesproken dat ze migratie en asielzoekers niet gaan gebruiken voor politiek gewin. Dat Duitsland het anders doet heeft natuurlijk historische redenen, maar daar zouden wij wel van kunnen leren.’

De derde aflevering van de serie Viva l’Umanità! is zondag 15 januari om 22:43 uur te zien op NPO 2. Tineke Strik komt op 22 januari aan het woord in de vierde en laatste aflevering.