Er is een kentering gaande: steeds meer mensen kijken anders naar het Israëlische optreden in het Midden-Oosten dan voorheen. Toch was het geweld in Gaza geen thema tijdens de vorige verkiezingen. Zal dit bij de verkiezingen dit najaar anders zijn?

Terwijl de publieke opinie over Israël en de Palestijnen massaal aan het verschuiven is, beweegt de politiek mondjesmaat mee. Naar verwachting maakt het kabinet vandaag bekend dat het alsnog maatregelen tegen Israël instelt, nadat het eerder steeds had benadrukt achter de schermen druk uit te oefenen op Israël om het humanitair oorlogsrecht te respecteren. De oorlog in Gaza, die door veel experts en ngo’s een genocide wordt genoemd, heeft inmiddels naar schatting meer dan 60.000 mensen het leven gekost. Zal het conflict dat zich honderden kilometers verderop afspeelt, een thema worden in de Nederlandse politiek? Nemen mensen Gaza mee het stemhokje in?

‘Ik denk het zeker’, zegt politicoloog en journalist Theo Brand. ‘De twee massademonstraties, waarbij meer dan 100.000 mensen de straat opgingen om een symbolische rode lijn te trekken, zijn een indicatie dat er een hele grote groep is die vindt dat Israël zijn boekje te buiten gaat. Er zijn veel problemen in de samenleving, zoals de woningnood of klimaatverandering. Maar voor geen enkel probleem gingen zoveel mensen de straat op als voor het geweld in Gaza.’

‘Misschien wordt het niet het belangrijkste thema, maar het zal zeker een rol gaan spelen’, denkt Michiel Servaes, algemeen directeur bij Oxfam Novib en mede-organisator van de Rode Lijndemonstraties. ‘Je hebt Gaza daar, en je hebt Gaza in Nederland. Wat ik met dat laatste bedoel, is de discussie over de opstelling van de Nederlandse regering ten opzichte van Israël. Dat gaat eigenlijk over meer dan alleen de situatie in Gaza. Het gaat over de waarden die we als land hebben, en deze vraag heeft heel veel blootgelegd.’

607 dagen terug

Tijdens de verkiezingen van 22 november 2023 was het geweld in Gaza in volle gang. Op 7 oktober pleegde Hamas een bloedige aanslag in Israël, waarbij 1200 Israëliërs om het leven kwamen en 250 mensen werden gegijzeld. Direct hierop volgde de reactie van Israël, die door veel mensen werd gezien als disproportioneel. Al was er vooral ook veel ontsteltenis over de terreurdaad van Hamas. Er waren protesten op scholen en universiteiten, felle debatten op sociale media, en ook politici spraken zich uit over wat mogelijk een schending van mensenrechten kon zijn aan de kant van Israël.

Een aantal partijen sprak zich al heel snel uit over de ongelijke machtsverhoudingen, zoals Denk en BIJ1. GroenLinks-PvdA balanceerde lang tussen een veroordeling van de schending van mensenrechten door Israël enerzijds, en het behoud van de bestaande internationale verhoudingen anderzijds. Rechtse partijen als VVD en PVV bleven onvoorwaardelijk achter Israël staan.

‘Het heeft lang geduurd voordat de kramp minder werd’

‘Een politiek thema durfden partijen Gaza nog niet echt te maken,’ zegt Servaes. ‘Als je naar de opiniepeilingen uit die tijd kijkt, zie je dat het electoraat toen al best kritisch was over de Israëlische regering en de carte blanche die Nederland het gaf. Maar politieke partijen vonden het te spannend om hier een politiek thema van te maken. Ze zaten in een soort kramp, en het heeft lang geduurd voordat deze kramp minder werd. Dit is een ontwikkeling van de laatste maanden,’ zegt Servaes.

Daarmee doelt hij niet alleen op GroenLinks-PvdA, dat onlangs stelde dat Nederland een wapenembargo moest instellen tegen Israël, inclusief het leveren van onderdelen voor de Iron Dome. ‘Dit blijkt bijvoorbeeld ook uit het geschreven stuk van het CDA dit voorjaar, waarin het openlijk van positie veranderde. Dat was een half jaar eerder niet mogelijk geweest. Er verandert iets van binnenuit, en partijen geven daar elk op eigen manier uiting aan.’

Kiezers die overlopen

Is de kloof tussen politici en burgers inmiddels gedicht? Dat is misschien iets te optimistisch. Publieke opinie kantelt nu eenmaal sneller; politici kunnen zich niet veroorloven om plotseling van positie te veranderen zonder hierbij te analyseren wat dit electoraal met zich meebrengt, vat Brand samen.

‘Politieke partijen vervallen al snel in oude reflexen. Dit heeft met angst te maken: de meeste partijen hebben te weinig moed om voor de troepen uit te lopen, omdat dit een electoraal risico vormt. Tegelijkertijd kan blijven zitten waar je zit een veel groter risico vormen, namelijk dat kiezers overlopen naar andere partijen die wél hun standpunt over Israël veranderd hebben. Een gematigde VVD-stemmer zou dan misschien overlopen naar D66, een gematigde ChristenUnie-stemmer naar het CDA of GroenLinks-PvdA. Ik denk zelf dat kiezers deze verkiezingen wel zullen gaan schuiven.’

Klimaatactivisten

Volgens Brand zijn de dominante politieke thema’s van vandaag bovendien stuk voor stuk verbonden met het veranderende sentiment in de maatschappij. ‘Kijk bijvoorbeeld naar klimaatverandering. Je zag al heel vroeg dat klimaatactivisten ook opkwamen voor de Palestijnen. In het begin was daar verwarring over. Maar als je goed kijkt, is dit eigenlijk een protest tegen het neokolonialisme. De wereld is onrechtvaardig, want de rijkste 10 procent van de wereldbevolking heeft een enorme voetafdruk op aarde. Daar hoort Israël ook bij. Mijn pensioenfonds, ABP, rendeert goed in de Westelijke Jordaanoever, waar het investeert in illegale nederzettingen. Dankzij dit pensioenfonds kunnen pensionado’s verre vliegvakanties maken. We zorgen goed voor onszelf, ten koste van mensenrechten en de planeet. Dat zijn dingen waar meer mensen nu over nadenken.’

‘Jeetje, wat heeft mijn partij een rare afslag genomen’

Ook aan de rechterkant van het politieke spectrum zijn dominante verkiezingsthema’s indirect verbonden met Israël of de Palestijnen, zegt de politicoloog. ‘Politici als Wilders en Yesilgöz denken in ‘wij versus zij’. ‘Wij’ zijn de zogeheten Joods-christelijke beschaving. Deze moet volgens deze politici verdedigd worden tegen de islamitische wereld, waar in hun ogen de Palestijnen toe behoren. Bovendien is de defensie-industrie van het Westen sterk verbonden met die van Israël. Dit levert ook kritiek op vanuit de maatschappij; mensen beseffen dat deze industrie de belangen dient van een kleine groep mensen.´

Collectieve verontwaardiging

‘Ik hoop dat kiezers niet vergeten hoe hun politici de afgelopen maanden geopereerd hebben,’ zegt Servaes. ‘En dat ze dat ook meewegen in het stemmen in oktober. Er is nog nooit zo’n grote kloof geweest tussen wat de samenleving vindt en hoe politieke leiders zich positioneren. Ik denk dat er nu heel veel mensen zijn die denken: ‘Jeetje, wat heeft mijn partij een rare afslag genomen.”

Volgens Servaes heeft deze collectieve verontwaardiging wel degelijk invloed op de koers van politieke partijen. ‘Je voelt het ongemak. Politieke partijen komen in beweging door publieke druk. Daar hebben we ook wel op ingezet. Neem bijvoorbeeld de campagne “Niet in mijn Naam”. Het sentiment dat de Nederlandse regering een verkeerde afslag nam, was toen al breed gedragen. Dat zagen we toen al in onze eigen opinieonderzoeken. Maar mensen spraken zich er nog niet zo over uit. De gedachte was toen: als we ons met z’n allen uitspreken, wordt zichtbaar wat de stille meerderheid denkt. Dan wordt duidelijk dat het niet gaat om een fringegroep of een aantal studenten.’

Even later volgde de eerste Rode Lijndemonstratie, en kort daarna nog een tweede, in overtreffende aantallen. ‘Die acties waren echt bedoeld om de druk op de politiek op te voeren, om stappen te zetten,’ zegt Servaes. Hoewel de Rode Lijndemonstraties de geschiedenis ingaan als de grootste sinds de jaren tachtig, hebben ze nog niet het effect gesorteerd dat de hulporganisaties hoopten te behalen: namelijk een veel harder Israël/Palestina-beleid van het Nederlandse kabinet. (Dit interview is afgenomen voordat bekend werd dat het kabinet waarschijnlijk toch enkele maatregelen tegen Israël zal treffen, zoals een inreisverbod voor twee Israëlische ministers en het ontbieden van de Israëlische ambassadeur. In EU-verband wil Nederland de opschorting van het handelsdeel van het associatieverdrag met Israël, red.)

‘Als we ons met z’n allen uitspreken, wordt zichtbaar wat de stille meerderheid denkt’

Waar dat aan ligt? In ieder geval niet aan een gebrek aan kennis, legt hij uit. ‘Wir haben das nicht gewusst gaat hier echt niet meer op. Tijdens een van de eerste gesprekken hierover hadden we met Mark Rutte, toen hij nog premier was. We zeiden te willen voorkomen dat we net als bij de inval in Irak achteraf zullen zeggen: met de kennis van nu komen we tot een ander oordeel. Want we hebben de kennis nu wel. Dat vond Rutte moeilijk. Hij werd boos, vond de vergelijking ongepast. Hetzelfde geldt voor politici nu, die bijvoorbeeld de term genocide niet willen gebruiken. Ze willen wachten op een oordeel van de rechter, maar de feiten zijn er al.’

Servaes heeft de hoop dat de verschuiving in het maatschappelijke debat uiteindelijk toch de doorslag geeft. ‘De vraag is alleen: hoe snel kan het dominante politieke debat veranderen? Met de huidige politieke samenstelling heb ik geen enkele hoop. We zullen de druk moeten opvoeren tijdens de nieuwe verkiezingen.’