Zwarte activisten die de ideologie van het afrocentrisme aanhangen eigenen zich het Oude Egypte cultureel toe. Farao Toetanchamon en koningin Cleopatra zouden in werkelijkheid zwart zijn geweest. Helaas voor de activisten is dat niet het geval.

Er was onlangs ophef in de Franse media. Zwarte activisten wilden in april een tentoonstelling over Toetanchamon in Parijs verbieden, omdat de Egyptische farao daar als licht getint persoon werd voorgesteld, terwijl hij volgens de activisten zwart zou zijn. Het witwassen van Toetanchamon was volgens de activisten een vorm van racisme.

Deze ophef staat niet op zichzelf. Vorig jaar publiceerde magazine One World een artikel van Aicha Hamdi, waarin ze beweerde dat er goede argumenten waren voor de bewering dat de Egyptische koningin Cleopatra zwart was en dat Noord-Afrikanen die die stelling belachelijk vonden bewust bezig waren ‘met het uitwissen van de zwartheid van het Oude Egypte’.

De Franse activisten van kleur en Aicha Hamdi zijn aanhangers van het zogenoemde afrocentrisme: de ideologie dat de menselijke beschaving in Afrika begon, Egypte een zwarte beschaving was en dat Europa alles aan Afrika te danken heeft. Hoe zit het eigenlijk met het Oude Egypte? Was dit een zwarte beschaving? Welke andere oude beschavingen kende Afrika nog meer? En wat voor ideologie is het afrocentrisme eigenlijk precies? Historicus Ewout Klei legt het uit in dit essay voor de Kanttekening.

Dertig eeuwen

Cleopatra was in werkelijkheid helemaal niet zwart. Ze was ook niet van Noord-Afrikaanse origine, maar Grieks-Macedonisch. Ze was van de dynastie van de Ptolemeeërs die, na de onverwachte dood van Alexander de Grote in Babylon, de macht in Egypte hadden gegrepen. De Ptolemeeërs waren dus een allochtoon vorstenhuis, hoewel ze hun best deden zich heel Egyptisch voor te doen. Omdat na Cleopatra de Romeinen de macht grepen in Egypte wordt Cleopatra gezien als de laatste koningin van de oude en machtige Egyptische beschaving. Niet helemaal terecht, maar wel begrijpelijk.

De Egyptische beschaving heeft zo’n drieduizend jaar bestaan, dertig eeuwen, en was een van de oudste beschavingen uit de wereldgeschiedenis. De Egyptenaren hadden hun eigen schrift, het hiërogliefenschrift, bouwden reusachtige piramides, begroeven hun koningen met pracht en praal en hielden een ingewikkeld systeem bij om de landbouweconomie in goede banen te leiden.

Maar waren de Oude Egyptenaren zwart? Helaas voor de activisten is dat niet het geval. Wetenschappers zijn er nog niet helemaal over uit, maar uit bloed- en DNA-onderzoek blijkt dat de Oude Egyptenaren verwant zijn aan andere Noord-Afrikaanse volkeren. Belangrijker dan ras is echter de cultuur. Egypte hoorde, omdat het land aan de Middellandse Zee lag en een tijdlang ook over Palestina, Libanon en delen van Syrië heerste, tot de cultuur van het Midden-Oosten. De belangrijkste tegenstanders van Egypte, de Hettieten, de Assyriërs, de Babyloniërs en de Perzen, hadden hier ook hun rijken.

Zwarte koninkrijken

Was er dan helemaal geen contact met zwarte volkeren? Die contacten waren er wel degelijk. De Egyptenaren voeren met hun schepen over de Rode Zee naar het land Punt, waar ze hun goud vandaan haalden. Waar Punt precies lag is onbekend, maar historici vermoeden ergens in de buurt van Eritrea, Djibouti en Somalië.

Direct ten zuiden van Egypte lag een gebied dat de Oude Egyptenaren Nubië noemden. Tegenwoordig is dit het zuiden van Egypte en het noorden van Soedan. De Nubiërs hadden een zwarte huidskleur. De Egyptenaren haalden uit Nubië slaven maar ook huurlingen. Tijdens het Nieuwe Rijk (1550-1070 voor Christus) was Nubië een Egyptische kolonie. Na de val van het Nieuwe Rijk stichtten de Nubiërs het koninkrijk Kush. Ze bouwden hun eigen piramides en heersten zelfs een tijdje over Egypte, als de vijfentwintigste dynastie. Pas in 350 na Christus ging Kush ten onder, na een inval van het zuidelijker gelegen koninkrijk Aksum.

Aksum is de voorloper van Ethiopië. Dit koninkrijk is vooral bekend omdat hier volgens de legende de Ark van het Verbond verborgen zou zijn (volgens Indiana Jones and the Raiders of the Lost Ark lag de ark trouwens in de Egyptische stad Tanis). Ook onder moslims is Aksum bekend, daar enkele metgezellen van Mohammed in het christelijke koninkrijk asiel kregen toen ze voor de machthebbers in Mekka waren gevlucht. De Ethiopiërs van Aksum hadden een hoog ontwikkelde beschaving, mede dankzij hun internationale handelscontacten. Ze hadden ook hun eigen alfabet. Rond het jaar 1000 ging Aksum plotseling ten onder, wellicht als gevolg van de intensieve landbouw.

Afrocentrisme en Wakanda

Er is voor zwarte activisten dus genoeg oude zwarte geschiedenis om trots op te zijn. En dan hebben we het nog niet eens gehad over het islamitische rijk Mali en het machtige koninkrijk Zimbabwe. Waarom dan toch die poging van sommige auteurs om het Oude Egypte toe te eigenen? Misschien heeft dit met existentiële onzekerheid te maken, de vraag naar wie je bent. De verleiding om je eigen verleden via mythes te construeren is dan heel groot.

Onder de aanhangers van het Black Power-idee is het afrocentrisme populair, de ideologie die de eigen geschiedenis van Afrika centraal stelt en deze mythologiseert. Een film waarin deze ideologie heel duidelijk naar voren komt is Black Panther, die begin 2018 in de bioscopen draaide en een groot commercieel succes was. Deze superheldenfilm gaat over het fictieve, Afrikaans koninkrijk Wakanda dat hypermodern is, maar vanwege het racisme in de wereld een isolationistische koers vaart. Egypte heeft natuurlijk echt bestaan, maar functioneert in het afrocentrisme als een soort Wakanda.

Dat Afrika nu niet meer het centrum van de wereld is, is volgens afrocentristen de schuld van het witte Europa (en, in mindere mate, de Arabieren). Dat Europa Afrika voorbij streefde kwam echter niet door de Trans-Atlantische slavenhandel, maar omdat de Oude Grieken hun kennis van het zwarte Egypte zouden hebben ‘gestolen’. De Griekse filosoof Aristoteles zou zijn filosofie niet zelf hebben bedacht, maar zijn ideeën kwamen allemaal uit de beroemde bibliotheek van Alexandrië. De westerse beschaving zou dus eigenlijk van Afrikaanse oorsprong zijn.

Deze bewering is gemakkelijk te ontkrachten, omdat de bibliotheek in de derde eeuw voor Christus gebouwd is door de Griekse Ptolemeeërs, die in Egypte aan de macht kwamen. En dat was na het overlijden Aristoteles, die leefde en stierf in de vierde eeuw voor Christus. Bovendien gaat de complottheorie dat de Oude Grieken hun kennis hebben ‘gestolen’ in tegen een basisidee in de wetenschap, namelijk dat je kennis deelt met elkaar en op deze manier de kennis over de wereld vergroot. Uiteraard moeten mensen wel de credits krijgen voor hun onderzoek, maar dat is een andere discussie. Nieuwe ideeën voor jezelf houden of voor je eigen beschaving vloekt met waar de wetenschap voor staat. Overigens, het isolationistische Wakanda van Black Panther deelde zijn kennis ook niet, waardoor de rest van Afrika niet van de zegeningen van deze hoogontwikkelde beschaving kon profiteren.

Belangrijk is ook dat de wetenschap niet stilstaat maar zich steeds verder ontwikkelt. Ook al zou Aristoteles zijn kennis ‘gestolen’ hebben, westerse filosofie en westerse wetenschap stopte uiteraard niet met Aristoteles. Sterker nog, de Wetenschappelijke Revolutie van de Zeventiende Eeuw betekende in veel opzichten een breuk met het gedachtegoed van Aristoteles. Echte doorbraken in de wetenschap ontstonden namelijk toen wetenschappers gingen werken via de empirische methode en zich niets aantrokken van wat Aristoteles hierover had gezegd.

Terug naar de zwarte activisten: hun strijd tegen racisme verdient alle steun, maar alle pseudowetenschappelijke complottheorieën verdienen het om te worden doorgeprikt. Uiteindelijk helpen zulke legendarische verhalen je zelfbeeld helemaal niet, want je klampt je dan vast aan een leugen.

Over pre-koloniaal Afrika valt nog een heleboel te onderzoeken en te lezen. Maar doe het dan wel goed. Het Oude Egypte was niet zwart en Wakanda bestaat niet, maar de koninkrijken Kush, Aksum, Mali en Zimbabwe hebben wel bestaan en daar zouden we best meer aandacht aan kunnen besteden. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor de Harlem Renaissance, een periode van ongekende culturele bloei, begin jaren twintig, in de zwarte wijk Harlem in New York. In de geschiedenis kun je genoeg verhalen vinden waarin je je kunt herkennen als etnische of religieuze groep. Het verzinnen van mythes is helemaal nergens voor nodig.