Zondag wordt duidelijk wie Angela Merkel na ruim vijftien jaar opvolgt als bondskanselier. We spraken over haar erfenis met emeritus hoogleraar Moderne Duitse Geschiedenis Frits Boterman, auteur van Het land van Merkel (2017), en de Turks-Duitse journalist Erkan Pehlivan.

Pehlivan durft niet te voorspellen wie er wint, maar vermoedt dat hoe dan ook de christen-sociaaldemocratische CDU/CSU-SPD-coalitie wordt voortgezet. ‘SPD-leider Olaf Scholz zal het beleid van Merkel in grote lijnen voortzetten. Daar hoort ook een CDU/CSU-SDP-coalitie bij.’

Hoogleraar Boterman denkt dat de SPD haar voorsprong in de peilingen niet meer weggeeft. ‘CDU/CSU-leider Armin Laschet is nu in de verdediging gedrongen. Hij speelt nu in op conservatieve angsten voor ‘het spook van links’.’ Hij denkt dat de CDU/CSU in de oppositie belandt. ‘Merkel hield CDU/CSU bij elkaar, maar de Unie is erg verdeeld. Daarom denk ik dat er een coalitie komt van SDP met de Grünen en de liberale FDP. De verdeelde Unie kan de oppositie in.’

‘Duitsland wil dit niet nog een keer. Europa zal steeds meer een fort worden’

Nu het tijdperk-Merkel afloopt, zal de Duitse leiderschapspositie in Europa veranderen, zegt Boterman. ‘Er gaat een andere wind waaien. Laschet is geen sterke leider, maar de pacifistische Scholz is dat ook niet. Het is dan ook geen toeval dat ze allebei al op audiëntie zijn geweest bij de Franse president Emmanuel Macron.’ Duitsland zal meer op Frankrijk leunen in het buitenlands beleid, is zijn voorspelling.

Dat is dus wat anders dan hoe Merkel tijdens de Griekse schuldencrisis en de vluchtelingencrisis het Europese beleid bepaalde. ‘Mensen zullen straks vooral haar uitspraak ‘Wir schaffen das’ herinneren en de wijze waarop zij de vluchtelingencrisis probeerde op te lossen’, zegt Boterman. ‘Gezien de Duitse geschiedenis had zij niet anders kunnen handelen: onder geen beding wilde Duitsland weer mensen achter een muur of prikkeldraad. Maar haar oplossing heeft binnen haar eigen partij geleid tot ruzie met de CSU van Horst Seehofer en de opkomst van Alternative für Deutschland mogelijk gemaakt.’ Een herhaling van de vluchtelingencrisis van 2015, maar dan met Afghaanse vluchtelingen die massaal naar Europa zouden komen, ziet Boterman dan ook niet werkelijkheid worden. ‘Duitsland wil dit niet nog een keer. Europa zal steeds meer een fort worden.’

Een gat op rechts

Dankzij Merkels vluchtelingenpolitiek is een gat op rechts ontstaan dat door AfD is opgevuld. En dan heb je ook nog ook nog buitenparlementaire anti-islambewegingen als Pegida en de Identitäre Bewegung. Boterman: ‘Merkel wilde de politicus van het midden zijn, maar haar binnenlandse beleid was soms linkser dan het conservatieve waardenpakket van de CDU/CSU. Behendig bewoog zij mee met de sociaaldemocraten en de Groenen op thema’s als klimaat en het homohuwelijk om de macht te behouden en haar coalitiegenoot de SPD wind uit de zeilen te nemen.’

Hoe zal Alternative für Deutschland het doen? Journalist Pehlivan schat dat de radicaal-rechtse partij tussen de twaalf en vijftien procent van de stemmen zal krijgen. ‘AfD lijkt nu een beetje over haar hoogtepunt heen en kampt bovendien met interne problemen met extremisten.’ Hij doelt daarmee op de extremistische Flügel rond AfD-politicus Björn Höcke, die voor veel onrust zorgt in de partij. Dat AfD desondanks niet uit elkaar valt, komt omdat het Duitse politieke systeem een kiesdrempel kent van vijf procent, dus ze moeten wel bij elkaar in de partij blijven zitten, aldus de journalist.

De AfD-campagne loopt ook niet soepel. Zo beklaagde partijvoorzitter Tino Chrupalla in een tv-interview dat er op de middelbare school geen Duitse gedichten meer geleerd worden, maar wist hij zelf niet te vertellen wat zijn lievelingsgedicht was. Pehlivan: ‘Dit interview ging viral in Duitsland en AfD stond heerlijk in haar hemd.’

Toch kan AfD in de toekomst mogelijk weer een comeback maken. ‘Er hoeft maar één aanslag door moslimterroristen plaats te vinden hier in Duitsland en AfD staat weer op 20, 25 zetels in de opiniepeilingen. Helaas is een deel van het Duitse electoraat gevoelig voor de AfD-boodschap van vreemdelingenhaat.’

Veel Duitsers moeten niets van AfD weten vanwege de herinnering aan nazi-Duitsland en de Tweede Wereldoorlog: ‘Nie wieder.’ De oorlog en de Holocaust vormen nog steeds de morele ankerpunten van Duitsland, maar deze Vergangenheitsbewältigung (letterlijk: omgaan met het verleden) is op zijn retour, legt Boterman uit. ‘Extreemrechts trekt uit recalcitrantie foute symbolen uit het verleden uit de kast. AfD-politici als Alexander Gauland en Björn Höcke willen af van de Duitse schuldcultuur. Tegelijkertijd komt een linkse woke cultuur op, die aandacht vraagt voor het foute koloniale verleden van Duitsland in Afrika. Hierdoor ontstaat een concurrerend schuldnarratief.’

Ondertussen spreken politici van de mainstreampartijen zich krachtiger uit tegen racisme en discriminatie dan in Nederland, ziet Boterman. ‘Laschet sprak over een ‘brandmuur’ tegen racisme. Zo’n stevige uitspraak zie ik Mark Rutte of Wopke Hoekstra niet snel doen.’

Strijd om de Turkse stem

Duitsland wordt veelkleuriger. De grootste minderheid vormen de ruim drie miljoen Turkse Duitsers. Toch kent Duitsland geen partij als Denk. De kans dat zo’n partij in het parlement komt is klein vanwege de kiesdrempel van vijf procent, zegt Pehlivan. Wel heb je Bündnis für Innovation und Gerechtigkeit – ook wel BIG, of BIG Partei genaamd – die in Bonn, Frankfurt am Main, Wiesbaden en Offenbach am Main in de gemeenteraad zit. ‘Deze partij staat een islamistische politiek voor en sympathiseert met het beleid van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan.’

Tot enkele jaren geleden stemden de meeste Turkse Duitsers op de SPD, de partij die traditioneel voor de gastarbeiders opkomt. Maar mede dankzij de polarisatie in Turkije is dit veranderd.

‘De Grünen, die fel anti-Erdogan zijn, zijn populair bij Turkse kiezers die kritiek hebben op wat er allemaal in Turkije gebeurt’, zegt Pehlivan. ‘En CDU/CSU is juist bij Erdogan-aanhangers populair, omdat Armin Laschet erg pro-Turks is.’ De Turkse pro-regeringskrant Sabah schreef in april nog een lovend stuk over Laschet, de die de harten van de Turken zou hebben gestolen. Een Turks-Duitse en pro-Koerdische krant noemde de CDU/CSU-leider een ‘vriend van DITIB’, de Duitse moskeekoepel die gelieerd is aan Diyanet, het Turkse presidium voor Godsdienstzaken – een soort religieus ministerie.

Opmerkelijk genoeg lonken ook politici van Alternative für Deutschland naar de Turkse stem. Zo verspreidde AfD-kandidaat Marcel Goldhammer in Berlijn posters waarop hij staat afgebeeld met Mustafa Kemal Atatürk, de oprichter van de Turkse republiek, met de tekst: ‘Atatürk zou ook voor de AfD hebben gestemd.’

Pehlivan: ‘Goldhammer probeerde seculiere, prowesterse Turken voor de AfD te winnen. Maar onbedoeld liet hij ook zien dat AfD en Atatürk ideologisch niet wezenlijk van elkaar verschillen. Zoals de racistische AfD voor een Duitsland voor de Duitsers is, zo was Atatürk voor een Turkije voor de Turken.’