Ibram X. Kendi, een van de invloedrijkste stemmen in het antiracismedebat, waarschuwt voor de gevaren van racistische framing en politieke manipulatie. In het kader van Blakc History Month spreken we met hem over diversiteitsbeleid, de ontmanteling van Black Lives Matter en parallellen tussen de Verenigde Staten en Nederland.

Kendi (1982) is een vooraanstaande Amerikaans historicus en antiracisme-activist. Hij verwierf internationale bekendheid met zijn boeken Stamped from the Beginning: The Definitive History of Racist Ideas in America (2016) en How to Be an Antiracist (2019). In zijn werk benadrukt Kendi dat racisme geen statisch probleem is, maar zich voortdurend ontwikkelt en aanpast aan nieuwe politieke en maatschappelijke omstandigheden. Zijn pleidooi voor een actieve antiracistische houding – in tegenstelling tot louter ‘niet-racistisch’ zijn – heeft veel invloed op het debat in de Verenigde Staten en daarbuiten.

Sinds de opkomst van de Black Lives Matter-beweging en de aandacht voor institutioneel racisme na de moord op George Floyd, zijn Kendi’s ideeën steeds relevanter geworden. Tegelijkertijd krijgt hij felle kritiek van conservatieve en rechtse stemmen, die zijn ideeën beschouwen als polariserend en schadelijk voor de samenleving. In gesprek met de Kanttekening vertelt hij over de aanval van Donald Trump op het diversiteitsbeleid, de manier waarop racisme zich aanpast en de parallellen tussen de Amerikaanse en Nederlandse situatie.

‘Black Lives Matter is grotendeels ontmanteld’

Denkt u dat de klok wordt teruggedraaid en dat alle maatregelen tegen racisme worden teruggedraaid door de regering-Trump? Of valt het mee?

‘In zekere zin wordt de klok inderdaad teruggedraaid. Donald Trump valt programma’s en beleid aan die diversiteit bevorderden. Dit is niet zomaar een aanval op beleid, het leidt tot een vorm van re-segregatie in de Verenigde Staten. De regering spant zich actief in om raciale ongelijkheid en racisme in stand te houden. Maar het is niet slechts het stoppen van vooruitgang, er is ook sprake van wat ik noem racistische vooruitgang.’

Wat is dat, ‘racistische vooruitgang’?

‘Wat ik bedoel is dat racisme zich blijft ontwikkelen en aanpassen. De framing van diversiteit als iets negatiefs voor Amerikanen en de bewering dat inclusie schadelijk is voor witte mensen zijn nieuwe manieren om racisme te promoten. Hierdoor heeft het Witte Huis de ruimte om beleid rond diversiteit, gelijkheid en inclusie (DEI) af te schaffen, onder het mom van het verdedigen van burgerrechten – terwijl ze die juist ondermijnen.’

U zegt dat alles wordt teruggedraaid? Geldt dat ook voor Black Lives Matter en de burgerrechtenbeweging?

‘Ja, Black Lives Matter is grotendeels ontmanteld. Het is gereduceerd tot een symbool, zonder de kracht en de politieke invloed die het eerder had. De beweging werd geframed als iets dat tegen witte mensen was, terwijl dat niet klopt. Vervolgens werd BLM gelijkgesteld aan critical race theory (CRT), en CRT werd op zijn beurt weer gelijkgesteld aan ‘woke’. Wokisme werd gekoppeld aan DEI, en het frame werd dat DEI ‘tegen witte mensen’ zou zijn. Het draait allemaal om framing en manipulatie. Wat mensen niet beseffen, is dat ook witte mensen profiteren van minder politiegeweld en een beter begrip van racisme.’

‘Mensen die racisme willen beëindigen, worden geframed als haters’

Hoezo?

‘Zwarte mensen zijn vaker slachtoffer van politiegeweld dan witte mensen, maar ook te veel witte mensen zijn slachtoffer van politiegeweld. En omdat we racisme beter zijn begrijpen hebben we ook een beter inzicht in fenomenen als vrouwenhaat, homohaat en discriminatie op basis van klasse gekregen. Black Lives Matter is goed voor alle mensen.’

Ziet u parallellen tussen de VS en Nederland?

‘Absoluut. Neem de woningcrisis in Nederland: in plaats van naar de echte oorzaken te kijken, wordt de schuld gelegd bij migranten, alsof zij huizen ‘afpakken’. Geert Wilders gebruikt dit als politiek wapen, net zoals Trump beweert dat immigranten banen stelen. In de VS kampen veel Amerikanen met economische problemen, zoals inflatie. Politici manipuleren deze frustraties door ze te koppelen aan retoriek tegen migranten. Het is een beproefde methode om mensen te misleiden.’

De National Footbal League heeft de boodschap ‘End Racism’ tijdens de Super Bowl vervangen door ‘Choose Love’. Hoe ziet u dat?

‘Die verandering is symbolisch. De afgelopen jaren werd er serieus gesproken over waarom racisme zo hardnekkig is en hoe we het kunnen bestrijden. Nu zien we een verschuiving: mensen die racisme willen beëindigen, worden geframed als haters. ‘Choose Love’ suggereert dat het probleem niet racisme is, maar wij – de mensen die racisme benoemen. Dit is een strategie die wereldwijd wordt gebruikt. In Nederland werd Sylvana Simons bijvoorbeeld dikwijls aangevallen omdat ze zou ‘polariseren’, terwijl ze gewoon ongelijkheid en onrechtvaardigheid aankaartte. Minderheden die opkomen voor hun rechten worden weggezet als verdelers van de samenleving, als mensen die onvaderlandslievend zijn.’

‘We leven in een diep racistische samenleving’

Critici stellen dat uw benadering – dat je óf racist, óf antiracist bent – te simplistisch is. Hoe reageert u daarop?

‘Ik hoor dat vaak, maar critici leggen zelden uit waarom het simplistisch zou zijn. Wat ik betoog, is dat je handelingen en uitspraken racistisch of niet-racistisch kunnen zijn. Ik zeg niet: ‘jij bent een racist’. Maar als je niets doet tegen racisme, dan accepteer je de structuren die ongelijkheid in stand houden.

‘We leven in een diep racistische samenleving. Er zijn grofweg twee fundamentele ideeën over ras: of je gelooft dat bepaalde groepen superieur of inferieur zijn, of je gelooft dat alle mensen gelijk zijn. Beleid kan ongelijkheid bevorderen, in stand houden of bestrijden. Er is geen neutrale positie tussen rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid.’

Uw noemde eerder Critical Race Theory: dat is een erg academische manier om naar racisme te kijken. Bent u niet bang dat uw ideeën te moeilijk zijn voor het grote publiek, de mensen die je moet ‘educaten’?

‘Nee. De meeste mensen die mijn boeken lezen, zijn geen academici. Ik probeer mijn werk toegankelijk te maken en schrijf ook kinderboeken. Daarnaast werk ik aan films en sociale media-inhoud om racisme begrijpelijk te maken. Regeringen, zowel in de VS als in Nederland, voeren een strijd tegen onderwijs en promoten onwetendheid. Mijn boeken worden op sommige plekken verboden – zeven van mijn zestien boeken zijn niet toegestaan in bibliotheken en scholen in verschillende staten. Dat laat zien hoe groot de weerstand tegen kennis over racisme is.’

In 2020 kreeg de antiracismebeweging veel aandacht, maar na het escalerende geweld in Gaza is de focus verschoven naar Palestina. Ziet u de strijd voor Palestijnse rechten als iets dat de antiracismebeweging overschaduwt, of als een onderdeel ervan?

‘Ik zie het als een integraal onderdeel van dezelfde strijd. Het gaat om verzet tegen racisme, etnische zuivering en kolonialisme. De manier waarop Palestijnen worden gedehumaniseerd – Trump noemde Gaza ‘de hel’ – lijkt sterk op hoe hij Afrikaanse-Amerikaanse gemeenschappen als ‘hel’ bestempelde.

‘Racisme zal niet vanzelf verdwijnen. Mensen zullen pas weer de straat opgaan als er een nieuw racistisch incident plaatsvindt dat tot verontwaardiging leidt. Helaas is dat slechts een kwestie van tijd.’