Met zo’n vijftien miljoen bezoekers per dag en 1.800 speelfilms per jaar is Bollywood ‘s werelds grootste filmindustrie. Maar waar film in het Westen vooral om kunst en entertainment draait, is het voor Indiërs een essentieel onderdeel van hoe zij zichzelf en de wereld om zich heen bekijken. Van tempels gewijd aan filmsterren tot vergaande politieke invloed en van schoonheidsideaal tot seksuele mores: Bollywood laat zien welke richting India op gaat.

Voor de Sathyam-bioscoop in het centrum van de zuidelijke Indiase stad Chennai heeft zich een groepje vrouwen in lange, kleurrijke sari’s rondom de poster van acteur Ajith Kumar verzameld. Ondanks dat de deuren pas rond het middaguur opengaan, staat het groepje hier vlak na zonsopkomst religieuze chants te zingen. Eén van de vrouwen stapt richting de poster van de filmster en giet er ritueel een kommetje melk overheen. Haar buurvrouw gooit handjes bloemen over het druipende stuk karton, terwijl op de grond boterlampjes branden.

Kaartjesverkoper Sateesh (24) vertelt dat het altijd zo gaat. ‘Op de dag van de première staan hier mensen voor deur met melk en bloemkransen en lopen ze ritueel rondjes om de poster heen.’ We staan hier bij een puja, een ritueel dat bijna elke hindoe ’s ochtends vroeg thuis uitvoert ter verering van de goden. Hier gebeurt het voor filmsterren. Sateesh: ‘Na de film rijden fans soms met toeterende auto’s in een stoet door de straten, sommigen met levensgrote afbeeldingen van de acteurs op hun voertuig geverfd.’

Films en filmsterren genieten een ongeëvenaarde status in India en hebben een enorme invloed op de nationale psyche. Ze worden gezien als de motor achter de modernisering van het land. Bollywood biedt een deur naar de buitenwereld voor mensen die niets kennen dan hun eigen dorp en een verfrissende zelfreflectie voor moderne stadsmensen.

Volgens filmwetenschapper Ajeesh (39) is Bollywood de schouder waar je op uithuilt, de stille hoop op een onmogelijke liefde, de wijze vader die je met beide benen op de grond zet, de sterke moeder die je advies geeft over het leven, de zus die je vertelt wat je aan moet naar een feestje en de grote broer die je meeneemt op avontuur. ‘De invloed die films hebben kan simpelweg niet onderschat worden. We ademen Bollywood, dromen Bollywood en volgen trouw haar trends en adviezen.’

Psychologe Shirpa (29) ziet in deze impact van films een positieve en negatieve kant. ‘Films kunnen je de grootste waanideeën geven of je inspireren je dromen te volgen. Iemand die in zijn eigen leven onderdrukt wordt, wil zien dat de filmster de slechteriken verslaat, een krachtig antwoord geeft aan zijn baas of eindelijk eens voor zichzelf opkomt tegenover zijn ouders.’

Deze wens om dromen in vervulling te brengen blijft voeding voor filmmakers, die de massa precies de realiteit geven waar deze om vraagt. Daarbij voelt de industrie enerzijds aan waar de samenleving naar toe beweegt of neemt zelf het voortouw om nieuwe thema’s op tafel te brengen. Door het behoud van deze dynamische wisselwerking met de maatschappij blijft het publiek zich identificeren met de films.

In een gestaag moderniserend India is de filmindustrie een belangrijke graadmeter voor de richting die het land in slaat. Hierin fungeert Bollywood niet alleen als entertainer, maar ook als trendsetter, activist en provocateur. Zo heeft cinema een enorme rol gespeeld in de emancipatie van vrouwen, openheid over seksualiteit en het verminderen van het stigma op lage kasten. Tegelijkertijd draagt het volgens psychologe Shirpa ook bij aan cultuurverschraling.

‘Onze films presenteren niet-Indiase kleding als de nieuwe standaard en bestempelen relatief losbandige seksuele mores als ‘cool’. Ook zetten ze het Engels neer als de taal van succes tegenover onze lokale talen.’

Mumbai noir

Indiase films zijn al bijna honderd jaar een weerspiegeling van de thema’s die spelen in de maatschappij. Van de drang naar onafhankelijkheid, die in verhulde vorm de rode draad vormde van films in de jaren dertig en veertig, tot producties die de keerzijde van verstedelijking lieten zien in de jaren vijftig.

In de jaren zestig beleefde de Indiase filmindustrie een gouden tijd waarin de unieke eigenschappen van Bollywoodfilms werden verankerd in de zogenoemde ‘masalafilm’, een vrije mix van romantiek, melodrama, muziek, actie en komedie. Het standaardscenario bevat een held die eigenhandig de bad guys te lijf gaat en er vandoor gaat met het meisje van zijn dromen na een rollercoaster aan drama en familieproblemen. Veelgebruikte ingrediënten in de masalafilm zijn onmogelijke liefde, plotsklapse armoede of rijkdom, ingewikkelde familiebanden, corruptie en opoffering. Er zijn maar weinig films waar niet minstens drie of vier extatische musicalnummers in voorkomen.

Vanaf de jaren zeventig ontstond tevens een maatschappijkritisch genre: ‘Mumbai noir’. Deze films toonden massale ontevredenheid, desillusie, armoede, corruptie, criminaliteit en de ongekende groei van sloppenwijken. Sinds die tijd gaan films niet slechts over mythologie, geschiedenis en romantiek, maar wordt de harde werkelijkheid van het India van nu ook op het witte doek getoond.

‘Films kunnen je de grootste waanideeën geven of je inspireren je dromen te volgen’

Films hebben maatschappelijke impact. Zo ging in de staat Rajasthan het aantal kinderhuwelijken zichtbaar achteruit na de film Parched (2015). Het krachtig neergezette plaatje van onderdrukking van dorpsvrouwen zorgde voor veel discussie en opschudding in alle lagen van de samenleving. Maar tegenwoordig zwijgt Bollywood over politiek gevoelige thema’s. Sinds de nationalistische partij van premier Narendra Modi aan de macht is domineert de patriottische film.

Een sterk voorbeeld daarvan is Uri: The surgical strike (2019), een actiefilm over een wraakactie van het Indiase leger tegen aartsvijand Pakistan. De film werd een kaskraker. Bioscopen galmden door het hele land met ‘Bharat mata ki jai’ – ‘Glorie aan ons moederland’.

Hoewel de kloof tussen hindoes en niet-hindoes groter lijkt te worden, zijn er toch films verschenen over huwelijken tussen moslims en hindoes. Journaliste Isha (33) noemt de kaskraker Veer-Zaara (2004) als voorbeeld. In deze film komt de Pakistaanse, islamitische Zaara de as van haar nanny, die een sikh was, uitstrooien in India en wordt ze verliefd wordt op de hindoeistische Veer.

Isha: ‘Door dit soort films krijgt het publiek een heel ander plaatje te zien van een cultuur waar ze helemaal niets van weten. Veel Indiërs kennen andere gemeenschappen, kasten en culturen slechts door misplaatste vastgeroeste stereotyperingen.’

Dominante man, onderdanige vrouw

de Britse hoogleraar Indiase cultuur en film Rachel Dwyer schrijft in haar boek Bollywood’s India hoe het ritueel van joota chupai, ofwel het stelen van de schoenen van de bruidegom tijdens de trouwceremonie, een nationale hit werd door de films Hum aapke hain kaun (1994). Filmfanate Karishma (39) vertelt lachend dat sinds het verschijnen van deze film geen bruiloft in India meer hetzelfde was.

‘Het idee van de grootse Indiase bruiloft was geboren door het zien van de welgestelde families in de film. Onze culturen verschillen enorm. Toch zag je van het zuidelijke Kerala tot in de West-Bengalen tradities opkomen waarbij bruidsmeisjes dagenlang dansjes oefenden, wel vijf verschillende outfits wilden voor het feest – en natuurlijk schoenen gingen stelen, wat voorheen slechts een regionaal gebruik was in delen van Noord-India.’

Het huwelijk als summum van liefde heeft in Bollywood grootse vormen aangenomen. Dit had niet alleen zijn weerslag op de schaal van bruiloften, maar ook op het plaatje van liefde zelf. Volgens bouwkundestudent Tripti (22) komen ideeën over wat liefde, verliefdheid, seks en relaties zijn voor veel Indiërs uitsluitend vanuit de filmwereld.

‘Behalve met onze beste vrienden praten we met niemand over dit soort dingen. Maar het probleem met deze vrienden is dat zij net zo spoorloos zijn als wij’, lacht ze. ‘Van onze ouders, leraren en zelfs broers en zussen horen we niets. Het blijft een soort taboe. Zelfs al kijk je samen naar films over romantiek.’

De consequentie van deze enorme maatschappelijke onwetendheid zorgt ervoor dat veel jongeren opgroeien met een enorm vertekend beeld van wat liefde, relaties en seks betekenen. Medicijnstudente Aditi (24) vindt dat Bollywood nog altijd het beeld bevestigd van relaties met een dominante man en onderdanige vrouw.

‘Dit is weliswaar al eeuwenlang de realiteit in India, maar de films geven er een gouden randje aan en presenteren deze relaties als iets magisch. Door dit plaatje geloven jonge vrouwen dat dit de enige manier is om een gelukkige relatie in stand te houden en blijven zij zich schikken aan de onderdrukking.’

Volgens journalist Vikash (50) leeft onder veel mannen het geloof dat als je een meisje maar lang genoeg lastigvalt, ze vanzelf valt voor je vastberadenheid. ‘Ze denken dat iemand ongegeneerd aanstaren gelijk staat aan onschuldig flirten. En dat je vrouwen mag stalken. Daarnaast ervaren deze mannen een gevoel van recht en eigenaarschap, dat soms tot een gewelddadig uiterste wordt gedreven. Hierin is het oude model van Bollywoods hofmakerij te zien, waarin een meisje als slecht werd neergezet als ze niet inging op de avances van de hoofdacteur.’

Seks voor het huwelijk

Ondanks het vasthouden aan traditionele stereotypes heeft de industrie veel invloed gehad op de acceptatie van verschuivende normen en waarden op gebied van liefde en intimiteit. Zo werden seks voor het huwelijk en ongehuwd samenwonen genormaliseerd door films als Katti Batti (2015).

‘Onze films bestempelen relatief losbandige seksuele mores als ‘cool’’

Ook kaarten recente producties thema’s als aanranding en groepsverkrachting aan, doorbrak Baabul (2006) het taboe op hertrouwen voor weduwen en zijn er de afgelopen jaren films verschenen als Girlfriend (2004) met openlijk homoseksuele scènes erin. Toch blijft een air van preutsheid hangen, is zoenen nog steeds vrij ongebruikelijk en wordt zelfs het woord ‘seks’ amper gebruikt.

Ook het controversiële onderwerp van het niet-gearrangeerde huwelijk, een love marriage genoemd, is door Bollywood bespreekbaar gemaakt dankzij kaskraker Dilwale Dulhaniya Le Jayenge (1995). Beide hoofdrolspelers zijn Indiërs die opgroeien in Londen. Daardoor bekijken ze hun eigen cultuur in een ander licht en hebben ze andere ideeën over vrijheid en liefde dan hun traditionele ouders. Toch eindigt Dilwale Dulhaniya Le Jayenge in een ultiem Indiaas compromis. De familiewaarden en tradities worden gerespecteerd, maar de twee geliefden mogen toch met elkaar trouwen.

De film bracht een ongekende hype teweeg en werd een van de langstlopende producties uit de Indiase filmgeschiedenis. Hij draaide meer dan twintig jaar onafgebroken in bioscopen door het hele land.

Tempel

De invloed van acteurs blijft niet beperkt tot het scherm alleen. Fans kijken smachtend uit naar het stemadvies van hun idool. Ze laten zich leiden tot aanbevelingen over de meest willekeurige greep aan consumptiegoederen, van goedkope pruimtabak tot minirokjes en van whitening cream tot instant noedels.

‘Je kan God toch niet vragen om zijn eigen tempel te bezoeken?’

Een van de meest geziene acteurs op billboards is de legendarische Amitabh Bachchan, die schitterde in bijna tweehonderd Bollywoodfilms. Zijn populariteit steeg in de jaren zeventig tot zulke hoogten, dat fans in Kolkata een tempel aan hem wijdden met op de muur geschreven: ‘Sorry God, we aanbidden Amitabh meer dan U.’

De bouwer van de tempel, Sanjay, verklaarde tegenover de Indian Times dat Bachchan op de hoogte is van het bestaan van de tempel, maar die nooit heeft bezocht. ‘Maar ik zal hem nooit vragen om te komen’, aldus de bouwer. ‘Je kan God toch niet vragen om zijn eigen tempel te bezoeken?’