Moslims in Frankrijk en daarbuiten zijn bang dat de seculiere regering-Macron korte metten wil maken met de islam. Volgens Frankrijk-correspondent Kleis Jager is dat beeld onterecht. Sterker nog: ‘Het beeld dat alle moslims in Frankrijk tegen deze wet zijn klopt niet.’

Fankrijk bezit met zes miljoen moslims de grootste islamitische populatie van Europa. Het kent tegelijkertijd een forse segregatie en een strikte scheiding tussen kerk en staat: de laïcité. Het debat over de islam wordt er daarom normaliter feller gevoerd dan elders. Maar sinds de islamistische aanslag op geschiedenisleraar Samuel Paty, die zijn klas een Mohammed-cartoon van het satirische blad Charlie Hebdo toonde, is de polarisatie tot nieuwe hoogten gebracht.

President Emmanuel Macron verklaarde kort daarvoor nog dat de islam wereldwijd in crisis is. Zijn regering is nu vastbesloten de radicale islam in het land te tackelen en ongewenste buitenlandse invloeden te weren. Dit, door onder meer een zogeheten ‘anti-separatismewet’. Dit wetsvoorstel is een bundeling van maatregelen met het doel ‘staatsondermijnende’ activiteiten de kop in te drukken.

Zo komt een organisatie pas in aanmerking voor subsidie als deze zich committeert aan de ‘waarden van de Republiek’. Ook wil Frankrijk makkelijker ‘radicale’ organisaties ontbinden, wat het in een paar gevallen al gedaan heeft. Tevens heeft de regering imams een loyaliteitsverklaring voorgelegd: geen handtekening betekent ook geen toestemming om te preken. De Turkse moskeekoepel Milli Görüs weigerde. Daardoor denkt de regering nu na over een verbod.

Macrons hardere retoriek en beleid komt hem in binnen- en buitenland op de hoon van veel moslims te staan. Niet in de laatste plaats van de Turkse president Erdogan. Die riep eind vorig jaar nog op tot een boycot van producten uit het ‘islamofobe’ Frankrijk. Strijden de Fransen inderdaad tegen gewone moslims, in plaats van enkel tegen het islamisme? Schiet Macron zichzelf niet in de voet? We vroegen het aan Kleis Jager, correspondent in Parijs voor Trouw en het Financieele Dagblad.

Welke rol spelen Charlie Hebdo en Samuel Paty in het Franse islamdebat?

‘De Franse publieke opinie is in grote meerderheid nog altijd ‘Charlie’. Dat wil niet zeggen dat iedereen het een prachtig blad vindt. ‘Je suis Charlie’ betekent dat je vindt dat ideeën en religies bespot mogen worden en dat de islam niet op een uitzonderingspositie hoeft te rekenen. Wat Paty betreft: zijn onthoofding was voor bijna iedereen hier een grote schok, maar tegelijk ook de bevestiging dat de radicale islam een groot gevaar is.’

Maar ‘op links’ is Charlie Hebdo toch niet onomstreden?

‘Dat klopt, Charlie heeft links verdeeld. Een deel – dat je ‘islamo-links’ kunt noemen – verwijt Charlie racisme. Deze critici hebben de taboes van islamisten eigenlijk overgenomen. Zij voelen er wel voor om voor de religie van de ‘nieuwe verworpenen der aarde’, van de onderdrukten, een uitzondering te maken. Charlie Hebdo zelf vertegenwoordigt het ouderwetse seculiere links, en is daarbij uitgesproken antireligieus. De redactie moet ook niets van het katholicisme of het jodendom hebben.’

Onderwijsminister Frédérique Vidal wil nu een onderzoek naar een ‘islamolinkse bias’, op zichzelf ook geen neutrale term, op universiteiten. Stuit de Franse regering straks niet op de academische vrijheid? 

‘Frédérique Vidal heeft gezegd dat zij een onderzoek wil naar de vraag in hoeverre de academische vrijheid in de sociale wetenschappen wordt bedreigd door alles dat woke is. Zij doelde op zaken als de dekoloniale theorie en het intersectionele feminisme, maar noemde ook het islamo-gauchisme, islamo-links. Dat was niet handig, want islamo-links is natuurlijk geen vak of methode.

‘‘Islamo-links’ is uiteraard een polemische term, maar het omschrijft wel een fenomeen dat echt bestaat. In Frankrijk gingen trotskisten ten tijde van de tweede Palestijnse Intifada een verbinding aan met islamisten, dat is een oud voorbeeld van islamo-links. Je ziet het ook aan de ontwikkeling van studentenvereniging UNEF: die zijn duidelijk niet Charlie. Al een tijd geleden sloot de UNEF een akkoord met een islamitische studentenvereniging die gelieerd is aan de Moslimbroederschap. Sindsdien gaat het daar volgens weggelopen leden de hele dag over islamofobie en racisme. Dat een afdeling van de UNEF laatst in Grenoble actie voerde tegen twee docenten die zich zouden hebben bezondigd aan islamofobie, is geen toeval. En natuurlijk ook niet onschuldig, voor wie zich nog kan herinneren dat aan de onthoofding van Samuel Paty een campagne van boze moslims vooraf ging. En dan heb je natuurlijk ook nog linkse partijen die – nu nog alleen op lokaal niveau – vrouwen met een hoofddoek welkom heten.’

‘Paty’s onthoofding was voor bijna iedereen hier een grote schok, maar tegelijk ook de bevestiging dat de radicale islam een groot gevaar is’

Wordt de dood van Paty nu als breekijzer gebruikt door de regering-Macron om seculiere wetgeving door te drukken? De kritiek vanuit veel moslimorganisaties is: dit komt toch wat opportunistisch over.

‘President Emmanuel Macron kondigde de wet tegen separatisme – die trouwens de Wet voor de versterking van de Republikeinse principes heet – aan op 2 oktober. Samuel Paty werd op 16 oktober vermoord. Dus het lijkt mij vreemd hem opportunisme te verwijten. Dit zat allemaal al in de pijplijn.

‘Opmerkelijk is trouwens dat de scherpste kritiek op deze wet niet afkomstig is van moslims, maar van de katholieke en protestante kerken. Het beeld dat alle moslims in Frankrijk tegen deze wet zijn klopt niet. Er werd alleen in de provincie gedemonstreerd, en dat was het. De kerken daarentegen vinden het vervelend dat zij straks worden opgezadeld met extra administratieve lasten, alleen omdat er een probleem is met de radicale en de politieke islam.’

Als buitenstaander krijg je niettemin de indruk dat de regering-Macron ‘normale’ moslims in Frankrijk buitensluit, in plaats van insluit. Frankrijk wil nu bijvoorbeeld ‘verdachte moskeeën’ sluiten.

‘Het beeld dat je schetst lijkt mij erg overdreven. Deze regering doet altijd zijn best om onderscheid te maken tussen de gewone islam, de politieke islam en de gewelddadige islam. En natuurlijk kan je in Frankrijk niet zomaar ‘verdachte’ moskeeën sluiten. Dat is alleen mogelijk wanneer duidelijk is dat er activiteiten hebben plaatsgevonden die een relatie hebben met terrorisme. De boel dichtgooien kan alleen voor een duur van maximaal zes maanden. Frankrijk telt 2.600 moskeeën, en daarvan kregen er sinds een paar maanden ongeveer tachtig een extra controle. Sluitingen vonden nog nauwelijks plaats. Eén moskee moest dicht omdat het bestaan ervan nooit was gemeld. Een andere moskee werd gesloten omdat deze een rol speelde in de campagne tegen Samuel Paty, die tot zijn executie leidde. De nieuwe wet maakt het wel eenvoudiger om een moskee te sluiten voor maximaal twee maanden, als er opgeroepen is tot geweld tegen een persoon of tegen een groep mensen.’

Dan er is ook het recente verbod op het Collectief Tegen Islamofobie in Frankrijk, CCIF. Dit was per decreet, hier kwam geen rechter aan te pas. Dat is toch wel heel rigoureus?

‘Je kunt erover twisten of het verbod op het Collectief Tegen Islamofobie terecht is. Volgens de regering is het een propagandavehikel van de politieke islam. Het CCIF beschuldigde Frankrijk van staatsislamofobie. Het noemde zelfs noodzakelijke maatregelen in de strijd tegen terreur – zoals het uitzetten van een extremistische imam – islamofobie. Daarmee heeft het CCIF volgens het ontbindingsdecreet aangezet tot haat en geweld.

‘De wet op de binnenlandse veiligheid, die voorziet in de mogelijkheid om organisaties te verbieden, is hier misschien ruim geïnterpreteerd. Maar je moet niet vergeten dat jihadisten in Frankrijk sinds januari 2015 bij meer dan twintig aanslagen bijna driehonderd mensen hebben vermoord. Het geduld met een hetzerige club als het CCIF was gewoon op. Bovendien heeft de Raad van State ingestemd met het verbod. Het is dus juridisch bekrachtigd. Het CCIF is geen mensenrechtenclub, maar een organisatie die gelieerd is aan de Moslimbroederschap. CCIF vervalste ook incidenten: een verkeersongeluk werd opeens islamofobie. De Franse staat had kunnen besluiten CCIF met rust te laten, maar men wilde denk ik een daad stellen.’

Dit gaat verder dan het bestrijden van extremisme alleen.

‘Inderdaad. Macrons offensief is gericht tegen degenen die ijveren voor een parallelle samenleving waarin het geloof allesbepalend is en de Franse Republiek vijandig wordt bejegend. Uiteindelijk moet je deze wet denk ik zien als een poging om het ideaal van die republiek nieuw leven in te blazen. Frankrijk is nu erg verdeeld. Het is, in de woorden van de politicoloog en opinieonderzoeker Jérôme Fourquet, een archipel: een eilandenrijk. Maar tegelijk hechten veel Fransen er nog steeds aan dat wat burgers bindt, sterker moet zijn dan wat hen verdeelt. Dat sluit aan bij de Franse opvatting van het staatsburgerschap, die altijd al afweek van de Angelsaksische en de Nederlandse traditie.

‘Nederland is geen zuilenmaatschappij meer, maar het principe van ‘soevereiniteit in eigen kring’ staat nog overeind. Dat zie je bijvoorbeeld in de discussie rond islamitische scholen die van tijd tot tijd de kop opsteekt. Groepsrechten wordt waardevol gevonden. Maar in Frankrijk houdt men in het algemeen niet van wat men ‘communautarisme’ noemt: de neiging van gemeenschappen om zich af te zonderen. De Franse staat spreekt elke burger aan als individu. Etnische achtergrond en religie zijn niet relevant, worden niet eens bijgehouden.’

Is de Franse aanpak niet contraproductief? Ik kan mij voorstellen dat jonge moslims hierdoor radicaliseren.

‘Andere landen doen het anders, maar dat beschermt ze niet tegen aanslagen. En België, Nederland en Denemarken telden per hoofd van de bevolking meer Syriëgangers dan Frankrijk.’

Maar in Frankrijk zijn, zoals u ook zegt, toch veel meer dodelijkere aanslagen geweest? Bij Charlie Hebdo, in poptempel Bataclan, enzovoort.

‘Frankrijk is een meer uitgesproken seculier land en dat maakt het tot een veel aantrekkelijker doelwit dan bijvoorbeeld Nederland. Frankrijk heeft bovendien de grootste moslimbevolking in Europa. Het was om die reden aantrekkelijk voor jihadisten met ervaring in Algerije of Afghanistan om hier netwerken op te zetten. Een groot deel van het commando van de aanslagen van 13 november 2015  – bij onder meer Bataclan – was trouwens afkomstig uit Brussel, Molenbeek met name.’

‘Je moet jihadisten serieus nemen. En dat doen de progressieven, die elke keer opnieuw tevergeefs naar allerlei mogelijke grieven achter de gruwelen zoeken, niet’

Volgens critici, waaronder Amnesty International, is de Franse anti-separatismewet een ernstige aanval op de rechten en vrijheden van moslims, onder andere de godsdienstvrijheid.  Maar op Twitter neemt u het op voor de Franse regering. Waarom?

‘Amnesty spreekt helemaal niet van een ernstige aanval op de rechten en vrijheden van Franse moslims. Het heeft alleen ‘enkele zorgen’ geuit. Zo wil de regering nadrukkelijker voorwaarden stellen aan subsidies aan verenigingen op sportief, educatief of cultureel gebied. Elke vereniging moet een ‘Republikeins Contract’ ondertekenen, waarin onder andere staat dat mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn. Dat is eigenlijk het voornaamste principe. Wanneer kinderen bijvoorbeeld op een huiswerkclub leren dat vrouwen dienen te gehoorzamen aan de man, dan kunnen ze hun subsidie kwijtraken. Amnesty vreest dat dit op de een of andere manier een negatieve impact kan hebben op de vrijheid van een vereniging. Maar het maakt niet duidelijk hoe dan precies.

‘Ik heb het opgenomen voor de Franse regering, omdat dit land na de onthoofding van Samuel Paty – een onthoofding: zijn hoofd lag enkele meters verderop – een stortvloed van onzinnige verwijten over zich heen kreeg. Er was zelfs sprake van pure desinformatie. Zo wist Beatrice de Graaf in Nieuwsuur te vertellen dat deze aanslag te maken had met de laïcité, de Franse versie van de scheiding tussen kerk en staat. Kinderen zouden op school niet vrijuit kunnen praten over religie, en dat zou dan geweld oproepen.’

Heeft De Graaf dan ongelijk? En kunnen kinderen op Franse scholen wel vrijuit over religie spreken?

‘Het is geen taboe, kijk maar naar Samuel Paty die juist het gesprek wilde aangaan. De Graaf is historicus en denkt kennelijk dat de staat hier nog steeds op voet van oorlog staat met religie. Dat was misschien zo in de tijd van de Derde Republiek (1870-1940, red.) toen de scheiding tussen kerk en staat gestalte kreeg. We leven nu in totaal andere tijden, de principes zijn erg verwaterd, zeker op scholen met veel islamitische leerlingen.

‘De Graaf is niet de enige die suggereert dat Frankrijk moslims iets aandoet. Barack Obama heeft in januari 2015 – de maand van de aanslagen op Charlie Hebdo en de joodse supermarkt Hyper Casher – Frankrijk de les gelezen en gezegd dat het zijn burgers van Noord-Afrikaanse oorsprong ‘meer moet erkennen’ om radicalisering tegen te gaan. En voor Amerikaanse media en intellectuelen is het een ritueel geworden, na elke aanslag maken zij zich schuldig aan victim blaming: Frankrijk roept het allemaal over zichzelf af, het ligt aan discriminatie, aan deprivatie, aan slechte huisvesting, aan intolerantie tegen religie.’

Toch voelen veel Franse moslims zich vernederd, gediscrimineerd en achtergesteld. Niet dat ik de stap naar terreur wil verdedigen, maar ik snap wel dat er moslims zijn die met rancune tegen onze westerse samenleving aankijken. 

‘Dit doet me denken aan het verhaal van Claire Koc, een Française van Turkse origine die net een boek publiceerde dat je kunt vergelijken met Ik ga leven van Lale Gül of De gevangenisjaren van Erdal Balci. Koc schrijft dat het gezin waarin zij opgroeide volledig werd onderhouden door de Franse staat, die de familie ook een vluchtelingenstatus had gegeven omdat het alevieten (een minderheid in Turkije, red.) zijn. Er was geen reden om te klagen over uitsluiting. Dat haar vader geen werk vond, had te maken met zijn weigering om Frans te leren en gebrek aan initiatief. Toch jammerden ze heel wat af, omdat ze hiertoe werden aangezet door autochtone sociaal werkers. Die zeiden tegen de ouders van Koç: ‘U wordt gediscrimineerd, ze hebben u in een rotflat gestopt, het is schandalig dat ze u geen werk geven.’ Geven, alsof je daarvoor niets hoeft te doen. Dus ik denk dat je de oorzaak van de rancune niet bij de ontvangende partij moet zoeken. De Franse staat is ook bijzonder ruimhartig geweest voor de Tsjetsjeense familie van de moordenaar van Paty. Ze hadden geen recht op een verblijfsvergunning, maar mochten toch blijven. Ze werden aan een huis en aan werk geholpen.’

Maar er zijn toch genoeg andere grieven? Denk bijvoorbeeld aan de anti-separatismewet en het reeds geldende boerkaverbod.

‘Je moet jihadisten serieus nemen. En dat doen de progressieven, die elke keer opnieuw tevergeefs naar allerlei mogelijke grieven achter de gruwelen zoeken, niet. Ze denken: als iemand zoiets verschrikkelijks doet, dan hebben wij hem vast iets aangedaan. Het is uiteindelijk door en door christelijk schuldbesef dat mensen verblindt. Zij zouden een keer moeten begrijpen dat jihadisten echt geloven dat ze in oorlog zijn met de ongelovigen. Het Westen is een vijand die de islam probeert te vernietigen met alle mogelijke culturele, economische en militaire middelen. Terreuraanslagen zijn volgens jihadisten geoorloofd, omdat de vijand sterker is. Het is een noodzakelijke strategie om de tegenstander te intimideren en te demoraliseren, om hem zo tot onderwerping te dwingen.

‘De Franse liberale denktank Fondapol – Fondation Pour l’Innovation Politique – becijferde in 2019 dat er sinds 1979 wereldwijd meer dan 33.700 islamistische aanslagen zijn gepleegd waarbij 167.000 doden vielen. Wie zich ondanks deze cijfers blind blijft staren op het integratiebeleid of het ‘harde secularisme’ in Frankrijk moet ziende blind zijn. Maar toch geven vooral Amerikaanse media en intellectuelen zich al jaren na elke aanslag in Frankrijk over aan victim blaming: Frankrijk roept het allemaal over zichzelf af, het ligt aan discriminatie, aan deprivatie, aan slechte huisvesting, aan intolerantie tegen religie. Er is kennelijk geen kruid tegen gewassen.’

Iets anders. De diplomatieke verhoudingen tussen Turkije en Frankrijk zijn nu ruim een half jaar bar slecht. Hoe komt dat? 

‘De Turkse president Recep Tayyip Erdogan ziet zichzelf als de nieuwe kalief, de beschermer en woordvoerder van moslims die altijd en overal zouden worden onderdrukt. Daarom heeft hij een groot belang bij een cultuuroorlog met Frankrijk, een land dat nadrukkelijker seculier is dan andere westerse democratieën. Eerst was er een conflict over de Middellandse Zee en de oorlog in Libië. Daarna lanceerde Macron zijn plan tegen het ‘islamistisch separatisme’ en sprak hij over de islam die in crisis is. Waarop Erdogan de kans greep om zich voor de hele islamitische wereld te manifesteren. Ruim een week na de moord op Samuel Paty gooide Erdogan olie op het vuur en begon nogmaals over de separatismewet: Macron moet zich laten nakijken, zei hij. Waarop het Élysée liet weten dat het geen steun of condoleances had ontvangen van Turkije voor Paty.’

‘Erdogan ziet zichzelf als de nieuwe kalief, de beschermer en woordvoerder van moslims. Daarom heeft hij een groot belang bij een cultuuroorlog met het seculiere Frankrijk’

Kan het ooit nog goed komen tussen Macron en Erdogan? Ze hebben beide fundamentele stappen genomen om elkaar in de wielen te rijden. Zie het verbieden van de extreemrechtse Turkse Grijze Wolven in Frankrijk en het vervolgen van Charlie Hebdo in Turkije vanwege een Erdogan-cartoon.

‘De kans op een nieuwe ronde conflicten lijkt groot. Macron heeft ook ambities en neemt de leiding op zich op van een liberaal Europa dat wordt uitgedaagd door autocratische regimes zoals dat van Erdogan en populistische leiders.’

Heeft het harde Franse islambeleid de verhoudingen met voormalige koloniën Algerije, Marokko en Tunesië ook onder druk gezet?

‘Ik heb geen zicht op de Noord-Afrikaanse media. Voor wat ze daar vinden van de strijd tegen het islamisme in Frankrijk is hier in ieder geval geen belangstelling. Wat wel opvalt, is de periodieke wrijving tussen Frankrijk en Algerije over het koloniale verleden. De Algerijnse machthebbers eisen van tijd tot tijd excuses, vooral als de bevolking mort. Het zwaaien met de aartsvijand leidt dan de aandacht af. Macron werkt de laatste tijd aan een toenadering met Algiers. Die moet wat hem betreft niet via excuses verlopen, maar via een poging om de onafhankelijkheidsstrijd (1954-1962, red.) gezamenlijk onder ogen te zien.’

Volgens Kleis Jager zegt Beatrice de Graaf in de Nieuwsuur-uitzending van 21 oktober 2020 van Nieuwsuur dat de moord op Samuel Paty ‘te maken had met de laïcité, de Franse versie van de scheiding tussen kerk en staat. Kinderen zouden op school niet vrijuit kunnen praten over religie, en dat zou dan geweld oproepen’.

De hoogleraar zei tijdens de Nieuwsuur-uitzending wat anders: ‘Dan hebben we de breuk tussen de staatsscholen, waar helemaal niet over religie wordt gepraat, en de zes miljoen Franse moslims, de tweede godsdienst van Frankrijk, waarvan steeds meer jongeren zeggen (…) dat zij zich toch vooral als moslim identificeren. Dan kun je wel zeggen, dat mag niet, maar het zijn parallelle samenlevingen, dat botst in de scholen.’