De staat Israël viert zijn vijfenzeventigste verjaardag. Volgens historicus en Israël-kenner Peter Malcontent valt er echter niets te vieren. ‘Als het huidige regime de democratische rechtsstaat de nek weet om te draaien, wordt het voor Europa lastig om pro-Israël te blijven.’ 

Diverse media staan uitgebreid stil bij de verjaardag van Israël. Zo is er de documentaireserie ‘Het Beloofde Land’ van Coen Verbraak over de veilige haven die Israël na de Tweede Wereldoorlog vormde voor Joden, waarbij er ook aandacht is voor de benarde situatie van de Palestijnen in het land.

Tegelijk blijft het Palestijnse lijden in veel artikelen en uitzendingen over Israël achterwege. En er zijn fanatiekere liefhebbers van Israël, zoals voormalig ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers, die het land een ‘godswonder’ noemt.

De Kanttekening blikt met Peter Malcontent terug op driekwart eeuw Israël. Hij is universitair docent Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en is auteur van het boek Een open zenuw: Nederland, Israël en Palestina (2018).

Waarom werd in 1948 de staat Israël uitgeroepen en gingen de Verenigde Naties akkoord met de stichting van deze staat?

‘Er zijn genoeg juristen die zeggen dat het nog maar de vraag is of VN de staat Israël hebben erkend. Feit is dat het Britse Rijk, dat het mandaatgebied Palestina beheerde, zich wilde terugtrekken uit het gebied. Er is toen een commissie ingesteld door de VN, bestaande uit min of meer neutrale landen, die moesten gaan uitvogelen wat er nu met Palestina moest gaan gebeuren. Daar ontstond het idee om het gebied op te splitsen in een Joods en Palestijns deel. De resolutie hierover is door de Algemene Vergadering van de VN aangenomen, maar niet door de Veiligheidsraad. Het was geen bindende resolutie.

Bovendien konden de VN dit vredesplan alleen afdwingen met een vredesmacht, maar niemand had daar zin in. De Verenigde Staten wilden hier niet aan meewerken, omdat de Sovjet-Unie ook zou meedoen, en dat betekende Russische invloed.’

In 1948 kwam er rond het ontstaan van Israël meteen oorlog. Was dit een gevolg van die zwakke opstelling van de VN?

‘Iedereen had die oorlog verwacht. De zionisten namen het heft in eigen handen en waren sowieso van plan om de staat Israël op te richten. De Palestijnen kwamen hiertegen in verzet en de Arabische landen wilden hen daarbij helpen en de stichting van de staat Israël ongedaan maken. Wat bijna niemand had verwacht, was de uitkomst: de Arabische landen leden een pijnlijke nederlaag.’

Waarom won Israël?

‘Dit kwam door meerdere factoren. Allereerst kreeg Israël in 1948 cruciale steun van het Oostblok, omdat de Sovjet-Unie aanvankelijk veel toekomst zag in een nieuwe Joodse staat. Israël werd geleid door zionistische socialisten en de Sovjet-Unie hoopte via Israël invloed te krijgen in het Midden-Oosten. Via Tsjechoslowakije heeft de Sovjet-Unie Israël toen met wapens gesteund.

Ten tweede waren de Arabische landen onderling verdeeld en had elk land een eigen agenda. Daarnaast hadden de Palestijnen ook hun eigen belangen, die niet noodzakelijkerwijs overeenkwamen met die van de Arabische landen. Het Israëlische front daarentegen was een eenheid.

Ten slotte waren de Joodse strijdkrachten veel beter getraind. Sommige militairen waren veteranen uit het Britse en Amerikaanse leger. Hoewel het Israëlische leger veel kleiner was, hadden Israëlische militairen veel meer ervaring. Het Egyptische leger was in 1948 een veredelde politiemacht, geen interventiemacht, omdat Egypte na de formele onafhankelijkheid in 1922 lange tijd semi-afhankelijk was gebleven van het Britse Rijk.’

‘Tegenwoordig hebben veel Arabische landen hun betrekkingen met Israël genormaliseerd, maar dat ligt erg gevoelig’

Waarom veranderde de Sovjet-Unie van mening en werd het land anti-Israël?

‘Vrij gauw na 1948 werd dit duidelijk. David Ben-Gurion was meer op de westerse hand, zo bleek, dan op de hand van de Sovjet-Unie. Toen was het met de rode liefde voor Israël snel klaar.’

Waarom lukte het de Arabische landen in 1967 en 1973 niet om Israël te verslaan? En waarom probeerden ze het na 1973 niet opnieuw?

‘In 1967 waren de Arabische landen er volledig van overtuigd dat ze de oorlog zouden winnen. Dat gebeurde niet. De Zesdaagse Oorlog liep uit op een grote nederlaag voor de Arabieren. De Arabische landen snapten na 1967 dat een militaire overwinning op Israël niet realistisch was. Egypte wilde onderhandelen met Israël om de Sinaïwoestijn terug te krijgen, die Israël in 1967 had veroverd. Daarvoor wilde Egypte eerst wel een gunstigere onderhandelingspositie verkrijgen, en daarom viel het land in 1973 opnieuw Israël aan. Deze oorlog verliep aanvankelijk goed voor Egypte en de Arabische bondgenoten, omdat Israël volkomen was verrast door deze aanval. Uiteindelijk won Israël de oorlog, maar Egypte kreeg dankzij de Camp David-akkoorden wel de Sinaï terug.’

Maar de andere Arabische landen sloten geen vrede met Israël.

‘Jordanië wel. Tegenwoordig hebben veel Arabische landen hun betrekkingen met Israël genormaliseerd, maar dat ligt erg gevoelig. Egypte werd als lid van de Arabische Liga geschorst nadat het land besloot om vrede met Israël te sluiten. De Egyptische president Anwar Sadat werd vermoord. Lange tijd wilden de meeste Arabische landen niets met Israël te maken hebben. Daar is nu verandering in gekomen, omdat de Arabische leiders beseffen dat een normalisering van de betrekkingen voordelen biedt. Maar de overgrote meerderheid van hun onderdanen is het daar niet mee eens. Zij zijn nog steeds fel anti-Israël. Daar worstelen de Arabische leiders mee.’

Het volgende belangrijke moment was in 1993. Toen sloten Israël en de Palestijnse verzetsbeweging PLO de Oslo-akkoorden, na zes jaar van Palestijnse opstand, die we kennen als de Eerste Intifada. Wat bewoog hen om vrede te willen sluiten?

‘Aan de Israëlische kant realiseerde men zich, ook de strijdkrachten, dat Palestijnse Intifada met militaire middelen nauwelijks viel neer te slaan. Daarom besloten ze om toch een andere weg in te slaan. De Israëlische premier Yitzhak Rabin, die in 1995 zou worden vermoord, was tijdens Intifada minister van Defensie in een regering die werd gedomineerd door de rechtse Likudpartij. Hij wilde met harde hand de Palestijnen eronder krijgen. Toen Rabin premier werd, koos hij voor een diplomatieke oplossing. De Israëlische veiligheid was volgens hem gebaat bij gesprekken met de Palestijnen. In de Oslo-akkoorden staat niet dat Palestina onafhankelijke staat wordt. Wel dat de PLO Israël moet erkennen als staat en in ruil daarvoor concessies zou krijgen.

‘Voor Israël zijn twee zaken onbespreekbaar: de status van Jeruzalem en het recht op terugkeer van de Palestijnse vluchtelingen’

Maar ook de PLO had baat bij vrede. Ze kampte met een enorm imagoprobleem, omdat leider Yasser Arafat tijdens de Golfoorlog de kant van Saddam Hoessein had gekozen. Dat werd hem door het Westen niet in dank afgenomen. Ook kampte de PLO met een tanende populariteit onder de Palestijnse bevolking. Het hoofdkwartier van de beweging was, nadat Arafat en de zijnen uit Libanon waren verjaagd, gevestigd in Tunis in Tunesië, op grote afstand van Palestina. Veel Palestijnen dachten dat de PLO-leiders in Tunesië vakantie aan het vieren waren en niets voor hen deden. De Intifada was dan ook een heuse volksopstand van de Palestijnen, geen initiatief van de PLO. Om relevant te blijven – voor het Westen als onderhandelingspartner én voor de Palestijnen als hun vertegenwoordiger – moest de PLO een sprong naar voren maken. Ze wilde een eigen Palestijnse staat, op de Westelijke Jordaanoever en op de Gazastrook. In ruil daarvoor wilde de beweging Israël als staat erkennen, en zouden Joden en Palestijnen met elkaar in vrede samenleven.’

Maar dat is niet gelukt. De Oslo-akkoorden zijn faliekant mislukt.

‘Dat is de tragiek. De Oslo-akkoorden waren een beginselakkoord. Daarop zou een uiteindelijk vredesakkoord volgen. Maar dat akkoord kwam er maar niet. Daarop besloot Israël meer nederzettingen toe te staan in de bezette gebieden, en laaide ook het Palestijnse geweld weer op. Arafat heeft dit oogluikend toegestaan, of hij had geen controle over zijn eigen mensen.

Voor Israël waren twee zaken onbespreekbaar: de status van Jeruzalem, dat niet geheel of gedeeltelijk in Palestijnse handen mocht komen, en het recht op terugkeer van de Palestijnse vluchtelingen en hun nakomelingen die in 1948 van huis en haard werden verdreven.’

Waarom moet dit recht op terugkeer nog gelden? De Duitsers bijvoorbeeld hebben ook geen recht op terugkeer naar Polen, naar de gebieden waaruit ze in 1945 werden verdreven. En Armeniërs en Grieken hebben niet het recht om naar de dorpen van hun ouders en grootouders in Turkije terug te keren.

‘De Palestijnse kwestie bestaat al heel lang, en is nog steeds heel relevant. De Palestijnse vluchtelingenkampen in Jordanië, Libanon en Syrië bestaan nog steeds. Dit is het oudste conflict in de moderne wereldgeschiedenis.

Daarnaast zijn Israël en Palestina heel belangrijk voor de hele wereld. Niemand is gebaat bij onrust in het Midden-Oosten. Nog steeds geldt dat het Israëlisch-Palestijnse conflict de moeder is van alle conflicten in het Midden-Oosten. Sommigen zeggen dat de tegenstelling tussen Iran en Saoedi-Arabië belangrijker is, of de opkomst van terreurbewegingen als Al Qaida en ISIS. Maar de ayatollahs in Iran werpen zich ter versterking van hun eigen imago graag op als de kampioen van de Palestijnen. Net zoals Egypte en Syrië dat voorheen deden.’

‘Als je de definitie van de Verenigde Naties hanteert, dan zie je dat Israël aan de criteria van apartheid voldoet’

Europa steunt Israël door dik en dun. Komt dat vooral voort uit ereschuld aan de Joden na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog?

‘De Holocaust zorgt inderdaad voor een lange schaduw. In Duitsland kun je heel moeilijk pro-Palestina zijn, want dan ben je volgens velen al gauw een antisemiet. Ik sprak een tijd terug met een Duitse politicus van de Groenen, die mij vertelde dat zij pro-Israël zijn, omdat dat niet anders kan in Duitsland.

In onze westerse, geseculariseerde samenleving is de Holocaust de belangrijkste graadmeter om te kijken of iemand ‘goed’ of ‘fout’ is. Vanwege de Holocaust is er in de media meer aandacht voor Israël dan voor wat er in andere landen gebeurt.’

Wat vindt u van de kritiek van Human Rights Watch en Amnesty International, die Israël van apartheid hebben beschuldigd?

‘De rapporten van HRW en Amnesty zijn heel feitelijk, daar is geen speld tussen te krijgen. Maar je kunt positie van Arabische Israëliërs niet een-op-een vergelijken met positie van zwarte mensen in Zuid-Afrika. Ze zijn wel tweederangsburgers, geen derderangsburgers, zoals zwarte mensen in Zuid-Afrika toen. De Palestijnen in Palestijnse gebieden zijn daarentegen wel derderangsburgers.

Het is lastig om te zien welke richting de ontwikkelingen op zullen gaan. Er bestaat een VN-resolutie, over wat apartheid inhoudt. Als je die definitie hanteert, dan zie je dat Israël aan de criteria van apartheid voldoet. Maar als mensen aan het woord apartheid denken, dan denken ze aan feitelijke situatie in Zuid-Afrika, niet aan de formele VN-definitie. Daarom willen veel westerse landen zich hier niet aan branden.’

Wat is hét verschil tussen de apartheid in Zuid-Afrika en de apartheid in Israël dan?

‘Het gaat om de gevoeligheid. Het apartheidsregime in Zuid-Afrika en de Holocaust zijn twee van de grootste schendingen van mensenrechten in de twintigste eeuw. Om die reden wil niemand met het apartheidsregime of met de nazi’s vergeleken worden. Daarom zijn Europese landen en de VS er voorzichtig mee bondgenoot Israël van apartheid te betichten.’

Wat verwacht u dat er in de toekomst in Israël zal gebeuren?

‘De kans op een nieuwe Intifada acht ik zeer klein. Palestijnen zijn murw. Tegelijkertijd neemt het geweld tegen Palestijnen toe, worden huizen onteigend, stukken land afgepakt, en plegen kolonisten daden van geweld tegen Palestijnen.

Op 15 mei viert de staat Israël zijn vijfenzeventigste verjaardag. Maar dit jubileum vindt plaats in cynische tijden. Als het huidige regime, ik spreek niet over een regering, de democratische rechtsstaat de nek weet om te draaien, dan wordt het voor de Verenigde Staten en helemaal voor de Europese Unie lastig om pro-Israël te blijven.’

Is de huidige extreemrechtse regering van Israël eigenlijk niet een blessing in disguise voor de Palestijnen? Want als extremisme toeneemt in Israël, verliest het land zijn vrienden en dat is goed nieuws voor de Palestijnse zaak.

‘Misschien is dat zo, dat zal de toekomst uitwijzen. Maar voor die tijd zal er nog heel veel geweld komen. Daarnaast kan het natuurlijk ook verkeerd uitpakken, dat de radicale krachten in Israël niet alleen winnen maar ook stand weten te houden. Dat zou erg slecht nieuws voor de Palestijnen inhouden.’

‘Israël is niet het enige land dat is ontstaan uit een settlerkolonie. Dat geldt ook voor de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland’

In Zuid-Afrika radicaliseerde het apartheidsbewind, wat leidde tot veel geweld en repressie tegen de zwarte bevolking, maar ook tot een toenemend internationaal isolement. Kan het met Israël op een soortgelijke manier gaan in de toekomst?

‘De situatie lijkt op Zuid-Afrika, maar is tegelijkertijd ook fundamenteel anders. Het witte regime in Zuid-Afrika stoelde op de witte minderheid en had verder iedereen tegen zich. In Israël en in de bezette gebieden wonen bij elkaar genomen even veel Joden als Palestijnse Arabieren.’

‘From te river to the sea, Palestine will be free’, is een populaire leus onder Palestijnen en hun vrienden. Sommigen zien Israël als een historische vergissing. Wat vindt u, als historicus? 

‘Is Duitsland een historische vergissing? Is Nederland een historische vergissing? Je kunt op het ontstaan van heel veel staten kritiek hebben. Maar feit is dat landen bestaan. We hebben overkoepelende organisaties, zoals de Verenigde Naties, maar die bepalen niet welke staten wel en welke niet mogen bestaan. Er zijn geen regels, of een staat wel of niet mag bestaan. Ze bestaan gewoon.’

Maar het heeft toch ook met erkenning te maken? Somaliland wordt internationaal niet erkend, om maar een voorbeeld te noemen.

‘Als je staat niet wordt erkend, dan betekent dat niet dat je staat daarom niet bestaat. Het is een lastige discussie. Kosovo wordt door Europese Unie erkend als onafhankelijke staat. Aanvankelijk was de EU hiermee in de minderheid, maar nu erkent een kleine meerderheid van de VN-lidstaten Kosovo. Het is ingewikkeld.

Israël is niet het enige land dat is ontstaan uit een settlerkolonie. Dat geldt ook voor de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Maar niemand trekt het bestaan van deze landen in twijfel. Er is veel kritiek op de VS, maar niet op het bestaansrecht van dit land. Daarom ben ik heel voorzichtig, als het over Israël gaat.’