Terwijl het aantal coronabesmettingen in India steeds verder oploopt, maakt de overheid zich ook zorgen over de golf van nepnieuws die het land overspoelt.

‘We moeten met 1,3 miljard mensen tegelijk zo hard mogelijk klappen en toeteren op schelphoorns. Om zóveel vibraties te creëren, dat het virus al zijn kracht verliest.’

Dit broodje-aapverhaal ging viraal in India, net als een bericht dat satellietbeelden van NASA zouden hebben aangetoond dat het coronavirus zich terugtrok uit India. In reactie op dat – onware – nieuwsbericht gingen veel mensen joelend de straat op, in de waan dat het virus verslagen was.

In India worden veel nepnieuwsberichten de wereld in geslingerd. De coronapandemie heeft dat alleen maar versterkt. De nieuwe desinformatiegolf omvat adviezen over obscure geneesmiddelen, complottheorieën, vervalste overheidsmededelingen en discriminerende uitingen jegens de eeuwige zondebok: moslims.

Nepnieuws leidt tot schrijnende situaties. Ondanks de strenge lockdown in India verzamelden zich op 14 april duizenden gestrande arbeidsmigranten zich op een van de treinstations van Mumbai: speciale treinen zouden hen naar huis brengen. Helaas voor hen bleek het nepnieuws te zijn en strandde de massa in en rondom het gesloten station.

De door de lockdown werk- en dakloos geworden migranten eisten eten en hulp om naar hun geboorteplaats terug te gaan, aangezien ze nu al weken in provisorische opvangkampen opgesloten zitten. Terwijl de politie de demonstranten met stokken uiteen dreef, ging de overheid op zoek naar de maker van het nepnieuws.

‘Hoe kon ik nou weten dat het bericht over de speciale trein nep was?’, vraagt de migrant Kumar (52) zich af. Hij kreeg vorig jaar zijn eerste smartphone van zijn oudste dochter, maar weet er nog altijd maar amper raad mee.

‘Ik open WhatsApp en Facebook en zie vrienden allerlei nieuws delen over het virus en kansen om eindelijk naar huis te gaan. Mensen zijn slim; ze spelen in op onze wanhoop om hier weg te komen. Nu staan we hier opeengepakt, krijgen we klappen van de politie en moeten we maar weer terug naar ons kamp.’

‘Hoe kon ik nou weten dat het bericht over de speciale trein nep was?’

Feiten checken

Gephotoshopte nepberichten van de Indiase overheid, de Wereldgezondheidsorganisatie, banken, uitkeringsinstanties en goede doelen terroriseren telefoons van Indiërs. Zij weten vaak niet wat waar is. Op WhatsApp-groepen worden massaal berichten rondgestuurd over verlenging van de lockdown in het land, het sluiten van horeca tot in oktober en de mogelijke oorzaken van het coronavirus.

Ook krijgen gebruikers spam op hun telefoons van oplichters die mensen proberen te lokken met aanbiedingen van telefoonaanbieders en overheidsuitkeringen voor nieuwe werklozen. Daarnaast doen berichten de ronde over zogenaamde huismiddeltjes als knoflookthee, een stevige klap op de rug of anti-coronamatrassen. Ook geloven veel mensen dat als je tien seconden je adem in kunt houden zonder te hoesten, je het virus niet hebt.

In een land waar dorpsroddels vaak de eerste bron van nieuwsgaring zijn, groeide digitale communicatie al snel uit tot een medium dat vatbaar is voor fraude en vervalsing. Zo worden bewerkte video’s, ongeverifieerde advertenties en geruchten op social media doorgaans voor waar aangenomen. Hierdoor is nepnieuws een enorm probleem in India, te meer omdat het soms aanspoort tot geweld. Zo werden de rellen in Noordoost-Delhi van begin dit jaar aangewakkerd door valse beschuldigingen en haatzaaierij via social media.

De gestrande Italiaanse toeriste Martina (34) zit in een WhatsApp-groep met tientallen landgenoten, die in India vast zijn komen te zitten door de lockdown. ‘Elke dag worden er berichten gedeeld over het virus en de overheidsmaatregelen, maar vaak kom ik er na twee minuten googlen al achter dat de berichten niet kloppen. Daarom kan het geen kwaad om te checken of al dit breaking news ook door de grote kranten gedeeld wordt. Gelukkig zijn er ook goede websites in India die feiten checken en de waarheid van al dan niet echte overheidsdocumenten verifiëren.’

Bewustwording

De Indiase overheid is niet blij met het nepnieuws, omdat dit voor onrust zorgt. ‘De overheid wil de grote IT-bedrijven aansporen om authentieke content te promoten en misleidend nieuws te verwijderen’, aldus een overheidsmedewerker tegen the Economic Times.

Afgelopen maand was er intensief contact tussen de regering en bedrijven als Facebook, WhatsApp en Twitter. India wil in samenwerking met deze social mediabedrijven bewustwordingscampagnes lanceren, zodat nepnieuws minder snel verspreid wordt. Hierop kwam Facebook met een zogenaamde chatbot, die gebruikers op de pagina van de Indiase overheid helpt om nieuwsberichten te rectificeren.

India heeft geen specifieke wet om nepnieuws te bestraffen, maar kan zich beroepen op een oude wet die het fabriceren, publiceren of verspreiden van verklaringen, geruchten of rapporten die angst of onrust kunnen veroorzaken strafbaar stelt. Een andere wet verbiedt het verspreiden van een vals alarm tijdens een ramp, of het verspreiden van onwaarheden over de ernst of omvang ervan.

Sinds de lockdown zijn er door het hele land al meer dan duizend mensen gearresteerd op deze gronden. Een van de meer opvallende zaken was de arrestatie van ‘Corona Wala Baba’: deze zelfbenoemde ‘corona-monnik’ smeerde mensen voor tien cent een talisman aan die het virus zogenaamd zou tegenhouden.

Ook de Verenigde Naties maken zich grote zorgen over het gevaar van nepnieuws tijdens de coronacrisis. Secretaris-generaal Antonio Guterres sprak deze maand over een wereldwijde misinfodemic: het delen van schadelijke gezondheidsadviezen op social media, die mensenlevens in gevaar kan brengen. Ook waarschuwde hij voor haatberichten die minderheden tot zondebok maken.

‘Als wij, hindoes, niet samenwerken, staan ons grote problemen te wachten’

Zondebok

In India worden veel haatberichten verspreid. In het bijzonder moslims zijn hierin de kop van jut. Zo circuleren er gemanipuleerde filmpjes en geluidsopnames die zogenaamd bewijs zouden leveren dat moslims uit zijn op de verspreiding van het virus.

Recent ging een audio-opname viraal ging op WhatsApp, waarin een man uit de staat Gujarat mensen waarschuwt voor islamitische groente- en fruitverkopers. Zij zouden expres op hun koopwaren spugen, om zo het virus te verspreiden.

‘Er begint twijfel te ontstaan’, zegt de man op onheilspellende toon. ‘Als wij, hindoes, niet samenwerken, staan ons grote problemen te wachten. Het is mogelijk dat zij hun jihad op deze manier houden. Ze komen naar hindoewijken om jihadistisch op onze groenten te spugen.’

In andere nepnieuwsberichten wordt gesteld dat moslims in restaurants aan bestek likken, collectief niezen, zich in moskeeën schuilhouden – om maar niet getest te worden – en spugen op agenten.

Overigens zijn Indiase moslims ook gevoelig voor nepnieuws. Zo werd een medisch team in de noordelijke staat Madhya Pradesh met stenen bekogeld toen zij in een islamitische wijk op zoek waren naar iemand die met een coronapatiënt in contact was geweest. Volgens een vals WhatsApp-bericht zouden gezonde moslims ingeënt worden met het coronavirus, om later vermoord en gedumpt te worden. De mensen geloofden dit en besloten zich te verdedigen.

Wondermiddelen

De overheid heeft ook bijgedragen aan de Indiase desinformatie-epidemie. Een van de eerste coronamaatregelen door de overheid was het promoten van traditionele natuurgeneeswijzen. Zelfs toen het aantal besmettingen toe begon te nemen, beweerde de Minister van Volksgezondheid nog dat blootstelling aan de zon het virus zou doden.

Het geloof in wondermiddelen is wijdverspreid in India. De bekende spiritueel leraar en zakenman Baba Ramdev claimde dat een ayurvedisch – alternatief – medicijn van zijn eigen bedrijf met het extract van de plant ashwaganda mensen kan genezen van het virus. Hij deelde dit ‘nieuws’ zonder bewijs te leveren.

‘Dit soort berichten geven mensen een vals gevoel van veiligheid. Veel mensen zijn nou eenmaal laagopgeleid en daardoor makkelijk te misleiden’, zegt epidemioloog Giridhar (53). ‘Ze vertrouwen dit soort guru’s, kwakzalvers en pillendraaiers zonder vragen te stellen. Daarom zou de overheid zulke publicaties moeten verbieden. Maar dat doet de overheid niet. Er is een overheidsministerie voor ayurveda, dat soortgelijke berichten deelt en ongeteste plantaardige middelen aandraagt als wondermiddel tegen het virus.’

‘Iedereen die ergens heel erg voor of heel erg tegen is, deelt waarschijnlijk nepnieuws’

Ideologische straatje

De Amerikaanse politicoloog David Lazer deed onderzoek naar de dynamiek van nepnieuws. Slechts 15 procent van de Republikeinse respondenten geloofde dat een nepnieuwsbericht over 500 Mexicaanse immigranten die met zelfmoordvesten de grens overstaken correct was, maar meer dan de helft overwoog dit bericht te delen op social media. Mensen delen iets sneller als het in hun ideologische straatje past, aldus Lazer.

‘Iedereen die ergens heel erg voor of heel erg tegen is, deelt waarschijnlijk nepnieuws’, zegt de Indiase journalist Praveen (38). ‘Vooral als het hun eigen overtuigingen bevestigt. Daarnaast kicken mensen op sensatie en spelen in op bestaande emoties als angst, haat en afgunst.’

De Indiase media, politiek en maatschappij zijn erg emotioneel en dramatisch, vertelt Praveen. ‘Niet voor niets kent ons land honderden websites en duizenden social media-accounts die zich speciaal toeleggen op het verspreiden van nepnieuws en haatberichten. Deze accounts geven bijvoorbeeld een pro-hindoe draai of anti-moslimdraai aan elk verhaal dat langskomt, of ze proberen zelf geruchten te verspreiden die hun eigen kamp legitimiteit verstrekken.’

Praveem is pessimistisch over een oplossing van het nepnieuwsprobleem. ‘We proberen samen met de overheid maatregelen te nemen, maar zelfs over deze maatregelen is nepnieuws ontstaan. Zolang mensen hun fantasie en geldingsdrang niet beteugelen, hebben we nog een lange weg te gaan.’