Hoewel er pas in 2023 weer verkiezingen zijn, is het machtsspel in Turkije immer aan de gang. Het recente ontslag van het hoofd van de Turkse marine is een uiting van een verwoede machtsstrijd tussen facties in het Turkse leger en de overheid, zeggen analisten. Zit Recep Tayyip Erdogan nog wel stevig in het zadel?

President Erdogan heeft niet uitgelegd waarom hij admiraal Cihat Yayci – een Kemalist – heeft ontslagen. Dit leidde tot speculaties in linkse en nationalistische media, die niet blij zijn met zijn vertrek. De ultranationalistische links-seculiere krant Ayinlik denkt dat het ontslag van Yayci (foto, links van Erdogan) slecht is voor de Turkse belangen in de Egeïsche en Middellandse Zee. De linkse nieuwswebsite SoL schrijft dat Yayci brede waardering kreeg in Turkije. Columnist Aytunc Erkin van oppositiekrant Sözcü betoogt dat Yayci slachtoffer is geworden van een plot van Gülenisten, die na de mislukte coup van 2016 vervolgd worden maar volgens Erkin nog steeds invloed hebben.

Het ontslag van Yayci staat niet op zichzelf, zegt journalist Yavuz Baydar (foto) van de onafhankelijke Turkse nieuwssite Ahval. ‘Het is, in het kort, een gebeurtenis die groter is dan je op het eerste gezicht denkt’, vertelt hij aan de telefoon. Baydar volgt de Turkse politiek al tientallen jaren op de voet en weet naar eigen zeggen patronen te herkennen. ‘Onlangs werden ook twee generaals ontslagen die, net als admiraal Yayci, behoorden tot het ‘Euraziatische’, pro-Russische kamp in het Turkse militaire apparaat.’

Na de mislukte staatsgreep van 2016 werden veel hoge officieren ontslagen. Zij worden ervan verdacht aanhangers te zijn van de Turkse geestelijke Fethullah Gülen, die volgens Erdogan het meesterbrein is van de coup. Baydar: ‘Belangrijk ook is dat de officieren die werden gezuiverd pro-NAVO waren. In hun plaats kwamen Kemalistische officieren die een pro-Russisch beleid voorstaan. Turkije is na de coup minder hecht verbonden aan de NAVO als voorheen en werkt dikwijls met de Russen samen, denk aan de aanschaf van het Russische S-500 luchtafweersysteem.’

Baydar staat in deze analyse niet alleen. De Noorse onderzoeksjournalist Jørgen Lorentzen stelt in zijn documentaire A Gift From God, vorig jaar september uitgezonden door de NPO, dat Turkije zich na de mislukte coup meer op Rusland is gaan richten en dat NAVO-gezinde officieren werden vervangen door pro-Russische officieren.

Een van de Kemalistische, Euraziatische officieren die na de coup carrière maakte was Yayci. Volgens Baydar zijn er speculaties dat Yayci tijdens de coup een mol was die zich voordeed als een Gülenistische officier, maar in werkelijkheid er alles aan deed om de coup te doen laten mislukken.

‘Tijdens de coup was Yayci net als Erdogan ook in het hotel in Marmaris, dat is aangevallen door de coupplegers. Dit is een indicatie dat Yayci een mol was. Dat Yayci in de nasleep van de coup een belangrijke rol speelde bij het opsporen van Gülenisten wijst ook in die richting. Maar dit is speculatie.’ Volgens Baydar is de reactie van Yayci’s vrienden op zijn ontslag veelzeggend: ‘Ze zeggen dat hij niet ontslagen had mogen worden, omdat hij waardevolle dingen heeft gedaan.’

De Turks-Nederlandse politicoloog Ozan Türkdogan (foto) heeft een andere lezing, zo vertelt hij. Hij vindt het opvallend dat Yayci moest vertrekken een week nadat Egypte, Frankrijk en Griekenland een gezamenlijke verklaring deden uitgaan, waarin ze de Turkse militaire bemoeienis met Libië veroordeelden.

Türkdogan: ‘Yayci is een havik, die een agressieve buitenlandse politiek voorstaat. Je kunt hem de Turkse Qassem Soleimani noemen, naar de Iraanse generaal en ‘meesterstrateeg’ die in januari dit jaar door een Amerikaanse drone is gedood. Het kan heel goed zijn dat Yayci door Erdogan is geofferd, om op die manier de diplomatieke relaties gezond te houden. Erdogan doet concessies als het moet.’

De invloed van het leger

Dit roept de vraag op hoe invloedrijk het leger op dit moment nog is op de Turkse politiek. Vroeger had het leger veel macht, als zelfbenoemd verdediger van de seculiere erfenis van Kemal Atatürk. De geslaagde staatsgrepen van 1960, 1971, 1980 en 1997 bewijzen dit. Maar Erdogan wist de macht van het leger met succes in te perken.

In 2003 degradeerde Erdogan de Turkse Nationale Veiligheidsraad, die tot die tijd het nationale veiligheidsbeleid mede bepaalde, tot een adviesraad. Erdogan zorgde er bovendien voor dat burgers in deze raad zitting konden nemen, ook als voorzitter. Op deze manier werd het militaire gezag aan het civiele gezag ondergeschikt gemaakt. Een gevoelige nederlaag voor het leger was het roemruchte Ergenekon-proces, dat tussen 2008 en 2012 plaatsvond en leidde tot de veroordeling van tientallen seculiere, Kemalistische officieren. Deze zouden een staat binnen een staat vormen en een coup hebben willen plegen tegen Erdogan.

Volgens veel analisten was dit proces een kantelmoment in de Turkse geschiedenis, die de macht van het leger voorgoed brak. Politicicoloog Türkdogan zegt dat de politieke macht van het leger nu nauwelijks nog iets voorstelt. ‘Hulusi Akar, het voormalige hoofd van de Turkse generale staf en nu minister van Defensie, is een AKP-hardliner. Dat geldt ook voor Yasar Güler, het nieuwe hoofd van de generale staf.’

‘Turkije is na de coup minder hecht verbonden aan de NAVO als voorheen en werkt dikwijls met de Russen samen’

Journalist Baydar zegt dat de macht van de Kemalisten in het leger nog niet helemaal is verdwenen. ‘Het leger is nog niet helemaal islamistisch, niet alle officieren zijn 100 procent pro-Erdogan. In de nasleep van de mislukte coup van 2016 besloot Erdogan om weer samen te werken met de Kemalisten, om de Gülenisten in het staatsapparaat aan te pakken. Maar het is een tactisch bondgenootschap, geen strategische alliantie. Ze zijn geen vrienden van elkaar. Erdogan werkt samen met mensen die hem in 2002-2003 nog weg wilden hebben. Na de mislukte coup van 2016 had de president de Kemalisten nodig, maar hij wil niet dat ze opnieuw te veel macht krijgen. Erdogans instinct zegt dat hij ze kort moet houden. Daarom zijn Yayci en die twee generaals ontslagen.’

Baydar vermoedt dat Erdogan en minister van Defensie Akar binnen afzienbare tijd nog meer Kemalisten zullen proberen weg te werken uit sleutelposities. ‘Ik weet niet of de president bang is voor een nieuwe coup, maar hij wil wel een sterkere controle over het leger.’

Politicoloog Türkdogan: ‘In Turkije zijn, net als in landen als Pakistan en Egypte, leger en civiele regering niet gescheiden. Tot begin deze eeuw was in Turkije het leger dominant, maar nu is de civiele regering dat. Een coup tegen Erdogan vanuit het leger is nu volstrekt ondenkbaar, gezien zijn grote overwicht, ook op het leger. Hij probeert nu zijn poppetjes overal neer te zetten – in het leger maar ook in de andere staatsorganen – zodat zijn macht extra verzekerd is. Maar je hebt ook de steun van het volk nodig, ook als autoritaire leider. En die steun slinkt.’

Machiavellistische kunstgrepen

Tot 2019 leek Erdogans positie onaantastbaar. Maar toen leed hij enkele gevoelige nederlagen. Niet alleen verloor hij de lokale verkiezingen in Ankara, Antalya, Izmir en Istanbul, maar verlieten ook enkele prominenten de AKP. Het gaat om oud-premier Ahmet Davutoglu, die in december de conservatieve Toekomstpartij oprichtte, en voormalig vice-premier en minister Ali Babacan, die in maart dit jaar met de liberale Partij voor Democratie en Vooruitgang kwam.

Maar Erdogan sloeg terug. Op de pro-Koerdische HDP na kreeg hij alle partijen achter zich toen hij in het najaar Noordoost-Syrië binnenviel. Ook oogstte Erdogan in eigen land waardering door in maart de grenzen met Griekenland en Bulgarije open te gooien, waarop tienduizenden vluchtelingen en andere migranten een poging deden om de EU binnen te komen. Toen niet veel later de coronacrisis uitbrak, greep Erdogan deze aan om kritische journalisten, bloggers en politici aan te pakken. ‘Never waste a good crisis’ lijkt Erdogans motto.

‘Davutoglu en Erdogan gooien nu over en weer modder naar elkaar’

Tegelijkertijd gaat de reguliere repressie door. In Zuidoost-Turkije zijn inmiddels bijna vijftig HDP-burgemeesters ontslagen, die in 2019 nog in hun ambt werden verkozen. Het Turkse parlement besloot begin juni drie oppositieparlementariërs te royeren als lid, twee HDP’ers en een CHP’er. En nu wil regeringspartij AKP meer eisen stellen aan nieuwe partijen om mee te mogen doen aan de volgende verkiezingen van 2023.

Met deze nieuwe eisen wil Erdogan het de nieuwe partijen van Davutoglu en Babacan moeilijker maken om aan de verkiezingen mee te doen, denkt politicoloog Türkdogan. ‘Davutoglu en Erdogan gooien nu over en weer modder naar elkaar en beschuldigen elkaar onder andere van corruptie. Ik denk dat Erdogan met deze actie vooral Davutoglu een voet dwars wil zetten.’

Verre van stabiel

Hoewel Turkije trekken heeft van een autoritaire staat, is het land verre van stabiel. Erdogan zit bijvoorbeeld niet zo stevig in het zadel als zijn Russische college Vladimir Poetin, die steevast met een overweldigende meerderheid wint. Een verklaring hiervoor wordt gegeven in de recentelijk verschenen Erdogan-biografie van de Britse journaliste Hannah Lucinda Smith:

‘Het is dit constante gevoel van gevaar, deze vrees dat hij kan verliezen en alles weer terugkeert naar zoals het was, dat zijn achterban in vuur en vlam zet. (…) Om meer geliefd te zijn, moet hij zijn fanbase laten zien dat er mensen zijn die op het punt staan hem van de troon te stoten – en daartoe ook in staat zijn.’

Ozan Türkdogan gelooft dit niet zo. ‘Vanuit Erdogans perspectief is er een reeks van tegenslagen geweest: het mislukken van het sturen van Syrische vluchtelingen naar Europa, de economische crisis, gevolgd door de coronacrisis en nu dus interne weerstand. De reden dat de AKP in 2019 de lokale verkiezingen in Istanbul heeft verloren komt vooral vanwege de economische crisis – de slechte lira en de groeiende werkloosheid – en de vele Syrische vluchtelingen, waar de inwoners last van hebben. Erdogan doet er inderdaad alles aan om aan de macht te blijven, via het presidentieel systeem, het kaltstellen en dikwijls ook het vervolgen van politieke tegenstanders. Maar ik geloof niet dat dit hem uiteindelijk gaat lukken.’

‘De economische crisis is een gevaar dat de regering niet kan controleren, in tegenstelling tot andere crises’

Het is volgens Türkdogan een kwestie van tijd voordat de Turkse lira gaat vallen. ‘De regering doet er ook alles aan om dit te voorkomen: zo heeft de nationale bank al haar dollarreserves uitgegeven aan de lira. Ook heeft Turkije een currency swap deal gesloten met Qatar ter waarde van 15 miljard dollar. De deal houdt in dat ze elkaars munteenheid kopen. Volgens veel experts heeft Turkije zo tijd gekocht. Turkije wil zulke deals ook doen met G20-landen, maar Amerika houdt dat vooralsnog tegen. Om de lira te redden heeft Erdogan zijn aanhangers opgeroepen om hun dollars in te wisselen voor lira’s. Ook veel Turkse Nederlanders hebben hier, zo heb ik gehoord, gehoor aan gegeven. Ik vrees voor hen dat zij hun geld kwijt zullen raken.’

Ook Yavuz Baydar denkt dat de economische crisis waarin Turkije zich nu bevindt een groot probleem kan worden. ‘De economische crisis is een gevaar dat de regering niet kan controleren, in tegenstelling tot andere crises. Turkije is afhankelijk van de wereldmarkt. De wanhoop groeit, ook vanwege de economische gevolgen van de coronacrisis. Als er een ‘economische aardbeving’ komt, dan zou dit grote gevolgen kunnen hebben voor Erdogan. Mogelijk stapt de ultranationalistische MHP dan uit de coalitie.’

Volgens Baydar zijn AKP en MHP in 2015 uit eigenbelang een coalitie aangegaan, maar als deze coalitie niets meer oplevert kan de MHP eruit stappen. ‘Dat deed de MHP vroeger ook als het slecht ging met de coalitie. Maar die tijd is nu nog niet aangebroken.’