Jarenlang leek de Turkse president Recep Tayyip Erdogan onaantastbaar en wist hij zijn macht steeds verder te vergroten, maar het voor hem dramatisch verlopen jaar 2019 lijkt een keerpunt in te luiden. Journalist Abdullah Bozkurt, balling in Zweden, denkt dat de liberale democratie op den duur weer hersteld zal worden.

De verhoudingen in de Turkse politiek veranderen dit jaar rap – en allerminst in het voordeel van president Erdogan. Zo verloor zijn AKP de burgemeestersverkiezingen in enkele grote steden, onder meer in hoofdstad Ankara en in Izmir, de op twee na grootste stad van het land. En natuurlijk in Istanbul, waar de linkse Ekrem Imamoglu een stormachtige opkomst meemaakte. De charismatische CHP’er wordt door politieke watchers nu al getipt als degene die Erdogan misschien wel van zijn troon kan stoten bij de volgende verkiezingen in 2023.

Maar niet alleen van buiten Erdogans gelederen loeren de hazen. Voormalig AKP-premier Ali Babacan heeft uit onvrede over Erdogans koers zijn lidmaatschap opgezegd en gaat mogelijk een nieuwe politieke partij oprichten. En een andere oud-premier, Ahmet Davutoglu, spuit voortdurend harde kritiek op Erdogan en zijn partij. Volgens Davutoglu is Erdogans macht te groot geworden. Bovendien wist hij deze zomer de aandacht te trekken met uitspraken over de coup van 2016 en een serie aanslagen in 2015. De waarheid hierover is nog niet boven tafel, stelt Davutoglu geheimzinnig. Inmiddels is Erdogan het zat en heeft hij Davutoglu geroyeerd als lid, maar geruchten gaan dat Davutoglu, net als Babacan, bezig is met een nieuwe partij op te richten die een concurrent moet worden van de AKP.

En dan hebben we het nog niet gehad over Erdogans beslissing om drie burgemeesters van de pro-Koerdische HDP te ontslaan. Zijn beslissing mondde uit in protesten over het hele land, en wist zelfs Imamoglu – van oudsher bepaald niet populair onder Koerden – te bewegen om naar het Koerdische oosten af te reizen om de burgemeesters en de lokale bevolking een hart onder de riem te steken. Maar de CHP en de Koerden tellen hun kansen om Erdogan van de troon te stoten. Het wordt algemeen aangenomen dat Imamoglu zijn verkiezing als burgemeesters te danken had aan het feit dat de pro-Koerdische HDP geen kandidaat naar voren schoof en dus de facto de CHP steunde – een truc die wellicht bij de aankomende landelijke verkiezingen herhaald zal kunnen worden.

Is het dan toch gedaan met Erdogan en zal de liberale democratie in Turkije worden hersteld? De Kanttekening vroeg het aan de Turkse onderzoeksjournalist Abdullah Bozkurt, directeur van de Nordic Research and Monitoring Network, een Scandinavische non-profitorganisatie die radicalisering bestrijdt, en auteur van het boek Turkey Interrupted: Derailing Democracy, dat handelt over het ontsporen van de Turkse democratie onder Erdogans bewind in de jaren 2013-2014. Bozkurt was correspondent in Washington D.C. voor de Turkse krant Zaman en was oprichter van Muhabir News Agency, dat in juli 2016 op last van de Turkse overheid werd gesloten in de nasleep van de mislukte coup.

‘Davutoglu is een zeer egocentrische man, met veel zelfverbeelding’

Voormalig AKP-kopstuk Ali Babacan is in juli uit de AKP gestapt. Er zijn aanwijzingen dat hij de steun heeft van de voormalige president Abdullah Gül. Ondertussen heeft de AKP besloten om Ahmet Davotoglu te royeren, die zijn pijlen richtte op de AKP en op president Erdogan. Waarom zijn ze plotseling zo openlijk kritisch geworden?

‘Ze zijn al kritisch over Erdogan sinds het moment dat ze door hem effectief op een zijspoor zijn gezet, waardoor ze geen invloed meer hadden op de partij en op de regering. Ze hebben gewacht op het juiste moment om in actie te komen en zullen waarschijnlijk hebben gedacht dat die tijd nu is, gezien de economische moeilijkheden waarmee Turkije kampt en het feit dat de pool met uitgerangeerde AKP-kopstukken steeds groter wordt. Het verlies van de AKP in Istanbul en Ankara bij de gemeenteraadsverkiezingen heeft hun ambities een boost gegeven.’

Er zijn geruchten dat er nieuwe splinterpartijen zullen ontstaan: één rondom Babacan en Gül en één rondom Davutoglu. Denkt u dat deze partijen er zullen komen?

‘De oprichting van splinterpartijen is het meest waarschijnlijke scenario, want zulke partijen worden in Turkije telkens maar weer opgericht. Ook islamistische splinters. Erdogan zelf heeft de AKP als splinterpartij opgericht, toen hij op een zijspoor was gezet door Necmettin Erbakan, de founding father van de politieke islam in Turkije. Maar we moeten natuurlijk nog zien hoeveel mensen zullen overlopen naar die nieuwe partijen, die vermoedelijk zullen worden opgericht. Tijdens elke parlementsverkiezing komt een derde tot de helft van de zetels in andere handen vanwege de keuzes die de partijleiders maken wanneer ze de kieslijsten opstellen. Politici die vermoeden dat ze niet door Erdogan op de lijst worden gezet kunnen zich aansluiten bij de nieuwe start-ups, om op die manier in de politiek te kunnen blijven. Aan deze groep moeten degenen worden toegevoegd die niet blij zijn met Erdogans politieke koers, om welke reden dan ook. ‘

Wie van hen vormt eigenlijk de grootste bedreiging voor de AKP?

‘Babacan en Gül zijn wellicht gevaarlijker dan Davutoglu, omdat zij aantrekkelijker zijn voor een grotere groep Turkse kiezers. Davutoglu is vooral aantrekkelijk voor islamistische kiezers, maar die groep is niet heel groot, zo’n vijf procent van het electoraat.’

‘‘In de Turkse politiek is alles heel moeilijk te voorspellen’’

Waarom slaan Babacan, Gül en Davutoglu de handen eigenlijk niet ineen? In Turkije is er een hoge kiesdrempel, die het kleine partijen moeilijk maakt om in het parlement te komen. Het is dan veel slimmer om samen te werken, toch?

‘Logisch gezien heb je helemaal gelijk, maar tussen Gül en Davutoglu heerst er al jarenlang een sterke animositeit. Ze mogen elkaar niet. Daarnaast: Davutoglu wordt geassocieerd met de omstreden Syrië-politiek van Turkije in de jaren 2012-2014. Dat heeft zijn imago beschadigd. Volgens de oppositie was de bomaanslag in de Turkse grensplaats Reyhanli op 11 mei 2013 de schuld van Davutoglu.

Daarnaast is Davutoglu een zeer egocentrische man, met veel zelfverbeelding, die meent alles te weten omdat hij een academische achtergrond heeft. Mensen ergeren zich aan hem. Ten slotte is hij een islamist, Babacan en Gul zijn gematigder. Dit gezegd hebbende: ze kunnen misschien toch wel besluiten om gedrieën een partij te vormen, want in de Turkse politiek is alles heel moeilijk te voorspellen.’

Davutoglu zei laatst dat de waarheid over de terreuraanvallen in de zomer van 2015 nog steeds niet boven tafel is gekomen. ‘Als de terreur-gerelateerde zaken worden onderzocht, dan zullen veel mensen niet meer het publiek onder ogen durven komen.’ Waarom zegt hij dit?

‘Hij bedoelde dat hij toen aan zijn lot werd overgelaten terwijl hij een coalitieregering aan het vormen was om serieuze terreuruitdagingen aan te pakken, in de nasleep van opeenvolgende terreuraanslagen van ISIS en de PKK. Dat was op het moment dat de AKP in juni 2015 haar meerderheid had verloren in het Turkse parlement. De nationalistische MHP verwierp Davutoglu’s coalitievoorstel, terwijl Erdogan de positie van Davutoglu ondermijnde door te proberen hem het partijleiderschap af te pakken. Een ander deel van de kritiek was aan de pro-Koerdische HDP en aan de PKK gericht. De PKK wordt verantwoordelijk gehouden voor de dodelijke terreuraanslagen in Ankara. Maar sommige mensen in de oppositie interpreteerden Davutoglu’s uitspraken anders. Ze meenden dat Erdogan in werkelijkheid achter deze terreuraanvallen zat en dat Davutoglu dat wist. De aanslagen zouden zijn gepleegd door de Turkse geheime dienst, om de AKP aan een verkiezingsoverwinning te helpen. De AKP behaalde in november 2015 weer de meerderheid in het parlement, die de partij in juni had verloren.’

Waarom maakt hij van die vage statements en vertelt hij niet gewoon wat er echt gebeurde in de zomer van 2015?

‘Davutoglu is bezig om bedreigingen van de kant van Erdogan te pareren en wil sterker staan. Hij weet dat Erdogan veel kan doen om zijn nieuwe partij te ondermijnen, maar door zulke opmerkingen te maken laat hij zien dat ook hij niet vies is van politieke spelletjes en enkele troefkaarten in handen heeft, die het Erdogan mogelijk heel moeilijk kunnen maken. Al kan Davutoglu natuurlijk niet alles openbaar maken, want hij was op dat moment minister-president en dus de eerste die zal worden aangesproken op zijn verantwoordelijkheid in dat tumulteuze jaar 2015. Erdogan was op dat moment president, maar het presidentschap was toen nog vooral een symbolische functie omdat pas in 2017 de Turkse grondwet werd gewijzigd en het presidentiële systeem werd ingevoerd.’

Ondermijnt Davutoglu dus eigenlijk niet ook zichzelf, met zijn statements?

‘Inderdaad. Dat is precies wat hij doet.’

Zijn er nog andere dissidenten in de AKP, behalve het duo Babacan-Gül en Davutoglu?

‘Volgens de geruchten zijn er vijftig afgevaardigden die misschien weg zullen lopen, maar het is verschrikkelijk moeilijk om deze geruchten te verifiëren. Misschien is er niets van waar.’

Maar mochten de geruchten waar zijn, zullen deze dissidenten dan naar Babacan overlopen of naar Davutoglu? Of zullen ze misschien proberen de macht in de AKP over te nemen en Erdogan een pootje lichten?

‘Waarschijnlijk zullen ze naar Babacan gaan. Een coup binnen de AKP is vrijwel onmogelijk, omdat Erdogan de touwtjes stevig in handen heeft.

Hoe groot is de kans dat Erdogan wordt verslagen bij de parlementsverkiezingen die, als er tenminste geen vervroegde verkiezingen komen, in 2023 zullen plaatsvinden?

‘Erdogan gaat het moeilijk krijgen, omdat hij meer dan vijftig procent van de stemmen moet krijgen. Dat wordt een hele kluif, gezien de huidige politieke en economische situatie in Turkije. Erdogan moet meer samenwerken met mensen uit de oppositie en nieuwe allianties smeden. Via omkoping en het uitdelen van baantjes kan Erdogan de politiek manipuleren. Maar hij kan niet de economie controleren omdat die afhankelijk is van externe factoren. En aan het einde van de dag kijken burgers wellicht eerst naar hun portemonnee, dan pas naar de ideologische verhalen.’

‘We moeten de nederlaag van Erdogan in Istanbul ook weer niet overdrijven’

Als Erdogan in zijn positie wordt bedreigd, wat zal dan zijn antwoord zijn? Repressie? Of toch meer vrijheid?

‘Erdogan kan de klok niet zomaar terugdraaien en Turkije weer in een liberale democratie veranderen. Zijn politieke en zakelijke vrienden en hijzelf zullen dan worden aangeklaagd. De corruptieonderzoeken uit 2013 maakten dat heel duidelijk, toen Erdogan en zijn zoon Bilal verdacht werden van corrupte praktijken. Uiteindelijk wist Erdogan het onheil af te wenden door 7000 agenten, meer dan duizend werknemers van veiligheidsdiensten en honderden rechters en officieren van justitie te ontslaan of over te plaatsen. Dus als Erdogan zich opnieuw bedreigd voelt zal hij voor meer repressie kiezen, anderen intimideren en clandestiene operaties plannen, om zo aan de macht te kunnen blijven.’

Vorige week besloot de nieuwe burgemeester van Istanbul, Ekrem Imamoglu, om het regeringsgezinde TürkMedyaniet langer financieel te spekken. Op welke andere manieren heeft de nederlaag in Istanbul gevolgen voor Erdogan en de AKP?

‘We moeten de nederlaag van Erdogan in Istanbul ook weer niet overdrijven. Het is vooral een symbolische nederlaag. Vergeet niet: Turkije is heel sterk gecentraliseerd en de burgemeesters kunnen weinig beginnen zonder goedkeuring van Ankara. Sommigen beweren dat Erdogan met het verlies van Istanbul en Ankara veel macht over de economie heeft verloren. Leuk bedacht, maar dat moeten we echt nuanceren.

De meeste belastinginkomsten gaan nog steeds de centrale overheid. En Erdogan kan, met alle macht die hij heeft, Imamoglu als burgemeester verwijderen. Daarnaast is de AKP nog steeds de baas in de meeste districten van Istanbul. Het meeste geld komt uit Ankara. Als Erdogan het wil, kan hij makkelijk een manier vinden om TürkMedyate subsidiëren. Maar misschien heeft Erdogan andere prioriteiten. Op dit moment heeft hij toch bijna alle Turkse media al in handen.’

”Erdogan oefent, via Öcalan, veel invloed uit op de Koerdische politiek”

In het oosten van het land zijn drie HDP-burgemeesters ontslagen. Was dit een slimme zet van Erdogan? Of maakt deze stap zijn tegenstanders meer vastberaden?

‘Op korte termijn is deze stap zeer begrijpelijk. Erdogan laat zien dat hij de baas is en dat men niet met hem moet sollen. Maar op de middellange en lange termijn gaat deze beslissing in tegen Erdogans belangen en die van Turkije als geheel. Maar, en dit zeg ik met nadruk, Erdogan vecht iedere dag om politiek te overleven en hij heeft niet de luxe om een langere-termijn-politiek te voeren. Hij gokt dat de omstandigheden in de toekomst beter zullen zijn, zodat hij ook straks de bovenliggende partij zal zijn.

Het besluit om de burgemeesters van Diyarbakir, Van en Mardin te ontslaan kan tot gevolg hebben dat zijn vijanden, zoals je zegt, meer vastberaden worden. Maar het kan ook de andere kant opgaan, dat de oppositie elkaar in de haren vliegt. Erdogan heeft laten zien dat hij en PKK-leider Abdullah Öcalan soms goed kunnen samenwerken. Zo riep Öcalan vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen van eind juni in Istanbul de Koerdische kiezers op geen partij te kiezen tussen de AKP en CHP. Als de Koerden hieraan gehoor zouden hebben gegeven dan had de AKP de verkiezingen gewonnen, maar de Koerdische kiezers in Istanbul besloten – ondanks Öcalans advies – om CHP te stemmen. Veelzeggend is daarnaast het feit dat de HDP het tegenwoordig nauwelijks nog heeft over Selahattin Demirtas, de voormalige HDP-leider die nu in de gevangenis zit. Erdogan oefent, via Öcalan, veel invloed uit op de Koerdische politiek.’

Erdogans populariteit daalt ook deels omdat de Turken steeds meer genoeg krijgen van het grote aantal Syriërs in het land. Inmiddels heeft hij rond het Syrische conflict toenadering tot Rusland gezocht. Maar Rusland steunt de Syrische dictator Assad, een vijand van Turkije. Speelt Vladimir Poetin een spelletje met Erdogan? Of is hij toch een bondgenoot van Erdogan, die hem helpt om Turkije onafhankelijker te maken van het Westen, de EU en de NAVO?

‘Poetin vindt Erdogan een lafaard en veracht hem. Ook ziet hij de Turkse variant van de politieke islam als een bedreiging, omdat Rusland een niet-onaanzienlijke islamitische minderheid heeft. Onder de jihadisten die in Syrië vechten zitten veel mensen met een Russisch paspoort. Niettemin gebruikt Poetin de zwakte van Erdogan, regionaal en mondiaal, om in Syrië de toekomst te bepalen en om de NAVO te verzwakken. De samenwerking tussen Turkije en Rusland is vooral tactisch van aard, niet strategisch. Beide landen hebben andere belangen. En Turkije is de onderliggende partij in dit geopolitieke spel. Erdogan hoopt echter te kunnen profiteren van de samenwerking met Rusland, want hij kan dit gebruiken als troef, om zo sterker te staan tegenover de Verenigde Staten en Europa tijdens onderhandelingen. Erdogan gebruikt de Syrische vluchtelingen ook als troef en dreigt dan de grenzen open te gooien, waar de EU niet op zit te wachten.’

Over Syrië gesproken, Erdogan wil graag het noorden van Syrië bezetten, dat nu in handen is van de Koerden, om dat gebied in een bufferzone te veranderen. Ligt er een nieuwe oorlog in het verschiet?

‘Dat hangt van allerlei factoren af. De Russen zitten ook in Syrië en hebben daar belangen. Pas als de Russen groen licht geven, durft Turkije iets te doen. Belangrijker denk ik is de wens van Erdogan om iets blijvends achter te laten. Erbakan, zijn politieke leermeester, was als vice-premier mede verantwoordelijk voor de Turkse invasie van Cyprus in 1974. De Turkse Republiek Noord-Cyprus is een blijvend monument voor zijn vice-premierschap. Erdogan hoopt iets soortgelijks in Noord-Syrië te bereiken. Het past ook helemaal in zijn islamistische ideologie. Daarom steunt hij ook moslimstrijders die in Syrië vechten.’

U bent nu in politieke ballingschap in Zweden. Bent u inmiddels Zweeds staatsburger?

‘Nee, mijn asielaanvraag loopt nog. Maar ik hoop natuurlijk gewoon weer terug te kunnen keren naar mijn vaderland, naar Turkije.’

Is dat niet onrealistisch?

‘Op korte termijn zal Turkije niet veranderen, maar ik verwacht dat dit op de langere termijn wel gebeurt. Dat kan bijna niet anders. Het Erdoganregime kan zijn koers niet volhouden, niet met deze economische tegenspoed. Op dit moment bevindt Erdogan zich in een Catch 22-positie. Alle keuzes die hij maakt hebben nadelige consequenties. Stappen die hij zet om op de korte termijn politiek te overleven kunnen, zoals bijvoorbeeld het ontslaan van HDP-burgemeesters, in de toekomst wellicht nadelig voor hem uitpakken. Ik heb dus hoop. Dat houdt mij ook op de been.

Maar hoewel ik positief ben, ben ik niet naïef. Als de democratische rechtsstaat in Turkije hersteld is, dan zal het nog lang duren voordat alle wonden geheeld zijn en de situatie weer helemaal normaal is. Erdogan heeft via de media, de verschillende bestuursorganen en via de rechterlijke macht heel veel invloed in Turkije. In het post-Erdogantijdperk zullen we veel tijd nodig hebben om dit allemaal op te lossen.’