Het coronavirus heeft het grootste moslimland ter wereld flink opgeschud. De moskeeën zijn gesloten, er zijn reisrestricties en een verbod op samenscholing. Familiebezoek, het gezamenlijk gebed en veel liefdadigheid gaan tijdens deze ramadan verloren.

Religieuze autoriteiten, islamitische rechtsgeleerden en de Indonesische overheid hebben moslims gevraagd om thuis te bidden en massale bijeenkomsten te mijden. Ook riepen de imams samen met de Wereldgezondheidsorganisatie gelovigen op om de avondmaaltijd te delen in kleine kring.

In april gaf de grootste organisatie van islamitische rechtsgeleerden een juridisch advies over verplichte gebeden tijdens de pandemie. Moslims werden geadviseerd om de groepsgebeden niet uit te voeren in die gebieden die hard waren getroffen door de pandemie, totdat de situatie weer normaal is.

Drie dagen voor het begin van de vastenmaand besloot de regering om de jaarlijkse ramadan-exodus naar het platteland te verbieden. De reisrestricties hebben ervoor gezorgd dat miljoenen arbeidsmigranten in Jakarta en andere grote steden vast zijn komen te zitten. Onder normale omstandigheden zouden veel van hen een groot deel van de maand niet werken en naar hun geboortedorp terugkeren.

Het gaat om zo’n twintig miljoen mensen. Nu zitten zij opgesloten in de stad, zonder werk en inkomen, waardoor het leven voor veel van deze werkloos geworden dagloners onbetaalbaar is geworden.

Vanwege het karige salaris en de relatief hoge kosten in miljoenensteden Jakarta en Surabaya hebben arbeidsmigranten het zwaar. De 36-jarige Cak uit Kalimantan werkte als krattensjouwer in een drukke haven in een voorstad van Jakarta. Hij raakte zijn baan kwijt en zit nu alleen, op zijn kleine kamertje.

‘Mijn huur is 800.000 rupiah (50 euro, red.) per maand. Mijn huur kan ik zonder inkomen niet betalen. Normaal gesproken is ramadan de enige keer per jaar dat ik naar huis kan. Nu kan dat niet, wat betekent dat ik mijn ouders, vrouw en kinderen twee jaar lang niet zie.’

Gebrekkige handhaving, trage reactie

In plaats van een totale lockdown wordt er door de provincies zelf besloten welke maatregelen er ingevoerd moeten worden. Aangezien Indonesië bestaat uit duizenden eilanden, is de situatie overal anders. De verspreiding van het virus is op de kleinere en minder dichtbevolkte eilanden makkelijker in te dammen dan elders.

Maar hoewel de restricties per gebied verschillen, is openbaar vervoer in het hele land beperkt, mogen restaurants alleen afhaalmaaltijden leveren en moeten ‘niet-essentiële’ winkels gesloten blijven. Op markten moet social distancing worden gehouden en maskers zijn door het hele land verplicht. Vooral in de hoofdstad Jakarta, met bijna veertig procent van de coronabesmettingen, zijn grootschalige restricties van kracht tot eind deze maand.

Het is maar de vraag of de mensen zich hier aan houden. Ondanks een verbod op samenscholing lijkt de handhaving chaotisch te verlopen en is het nog relatief druk op straat. Veel mensen kiezen er nog altijd massaal voor om tegen de regels in naar hun werk te gaan, uit angst om hun baan te verliezen.

Ook zijn groepen arbeidsmigranten ondanks het verbod op de exodus al wekenlang verwikkeld in een kat-en-muisspel met de politie, omdat ze per se thuis willen zijn voor het Suikerfeest op 23 mei. De illegale reizigers proberen checkpoints te omzeilen, verstoppen zich in vrachtwagencontainers of proberen simpelweg te voet in hun geboorteplaats te komen.

‘Er zijn per miljoen inwoners slechts 604 getest – logisch dat de cijfers zo laag zijn’

Indonesië reageerde traag op de komst van het coronavirus. Er werden aanvankelijk nauwelijks maatregelen genomen en president Joko Widodo riep de mensen op om vooral djamu te blijven drinken, een traditioneel medicinaal drankje met verschillende wortelsoorten, boomschors, bloemen en zaden. Politiek analist Kadek (48) uit Jakarta vindt dat de overheid met vuur speelt.

‘Als het virus overal ter wereld genadeloos toeslaat, zowel in moslimlanden als in niet-moslimlanden, hoe kun je dan zo laks optreden? Zeker gezien de staat waarin ons zorgstelsel verkeert hadden we veel eerder preventieve maatregelen moeten nemen. Nu heeft het virus de kans gekregen zich te verspreiden over het hele land, ook op het dichtbevolkte eiland Java.’

Er zijn volgens de officiële cijfers zo’n 20.000 mensen besmet en ongeveer 1.200 mensen overleden. Dit is op een bevolking van 267 miljoen relatief weinig. ‘De cijfers geven mensen een vals gevoel van veiligheid’, zegt de 49-jarige viroloog Solikin, ‘waardoor veel Indonesiërs hardnekkig blijven geloven dat ons land beschermd wordt door een bovennatuurlijke macht. Tot nu toe zijn er per miljoen inwoners slechts 604 getest – logisch dat de officiële cijfers zo laag zijn.’

Persbureau Reuters vermoedt dat het gemelde aantal doden ruim drie keer hoger ligt dan de overheid meldt. Het nationale covid-crisisteam geeft aan dat veel mensen niet zijn getest vanwege de trage verwerking en de enorme personeelstekorten in de slecht-bevoorraadde laboratoria. Veel van deze vermoede coronapatiënten overleden simpelweg voordat hun testresultaten binnen waren. ‘Als de laboratoria duizenden samples hebben om te testen, aan wie geven ze dan prioriteit? Juist, aan hen die nog in leven zijn’, aldus een woordvoerder tegen Reuters.

Gevaarlijke groepsgebeden

Ook in Indonesië zijn er religieuze leiders die de waarschuwingen van de overheid negeren en hun aanhangers oproepen om samen te bidden. De gouverneur van het streng-islamitische Atjeh is het met deze predikers eens. Hij zei dat mensen de verspreiding van het virus kunnen tegengaan door te bidden en de shariawetten te volgen. Nog altijd komen er dagelijks duizenden gelovigen samen in de Grote Moskee van Baiturrahman in het centrum van de provinciehoofdstad Banda Atjeh. Virologen vrezen nu dat Atjeh het centrum wordt van een nieuw infectiecluster.

Safrizal Rahman, voorzitter van de artsenvereniging in Atjeh: ‘De gebrekkige maatregelen in Atjeh kunnen niet worden gerechtvaardigd. We bevinden ons in het midden van een crisis. Natuurlijk respecteren we religieuze sentimenten, maar er zijn al aanbevelingen gedaan door de islamitische autoriteiten over het veilig uitvoeren van de ramadangebeden. We doen daarom een dringend beroep op de regering van Atjeh om de bijeenkomsten te stoppen.’

De 33-jarige muzikant Arif uit Atjeh vertelt een relevante anekdote. ‘Een oude man vroeg ooit aan de profeet Mohammed of hij zijn kameel kon achterlaten in de woestijn, zonder hem vast te binden. Als hij vertrouwde op God, dan zou de kameel toch niet weglopen? Maar de profeet zei: ‘Bind eerst je kameel vast en vertrouw dan op God.’

Volgens Arif is deze wijze les van Mohammed nog steeds actueel. ‘We moeten alles doen dat binnen onze macht valt, zodat we de rest uit handen kunnen geven. Ik durf het bijna niet te zeggen, maar we zouden de moskee en ook onze familie voorlopig even moeten mijden. Ik ben moslim en het doet mij enorm veel pijn om de vastenmaand in isolatie te moeten doormaken, maar we moeten ons gezond verstand gebruiken, ook in ons geloof.’

‘Ik geloof zeker dat God of de natuur dit virus op ons af heeft geroepen’, vult zijn drie jaar oudere zus Yeni aan, ‘maar de verspreiding ervan ligt wel degelijk in onze handen. De Koran zegt dat wanneer er een epidemie uitbreekt in een land je hier niet moet komen. En als je zelf in dit land bent, je beter thuis kunt blijven. Waarom kunnen we dit simpele advies niet gewoon opvolgen?’

Arif ziet deze periode juist als een kans om dit soort waarheden te vinden in de Koran. ‘Ramadan is een maand van contemplatie en bezinning, om even uit de molen van het dagelijks leven te stappen. Ik neem de tijd om met mijn dochter de Koran te lezen, vooral de verzen die op dit moment van toepassing zijn. Zo werd ons 1.400 jaar geleden al verteld dat reinheid de helft van ons geloof is en dat we onze persoonlijke hygiëne strikt moeten bewaken.’

‘We moeten ons gezond verstand gebruiken, ook in ons geloof’

Veel moslims staan in dubio. Aan de ene kant is er de noodzaak om social distancing toe te passen, terwijl er tegelijkertijd de behoefte bestaat om dicht bij je familieleden te zijn voor troost en ondersteuning. Voor hen die een eenzame ramadan thuis moeten doormaken zijn er initiatieven gestart om gebeden en preken bij te wonen via Facebook, Youtube en Zoom.

Ook de populaire app Gojek biedt gelovigen digitale steun in de vorm van online gebeden, informatie en preken. Gojek maakt eveneens campagne voor het geven van liefdadigheid, wat voor moslims verplicht is tijdens ramadan. In plaats van het distribueren van maaltijden aan armen tijdens de vastenmaand vragen organisaties nu om een financiële donatie, om de distributie veilig en met minder besmettingsgevaar te laten plaatsvinden.

Studente Betahari, een 22-jarige studente uit Java, gebruikt de Gojek-app dagelijks. Ze ziet het probleem niet zo. Ze mist de gezamenlijke moskeebezoeken, het snacken en struinen over de avondmarkt en het roddelen met vriendinnen achteraf. Maar de coronapandemie heeft ook iets goeds gebracht, zegt ze.

‘Doordat we nu zonder werk thuiszitten met het hele gezin, kunnen we ons beter focussen op onze toekomst. Een ander voordeel voor de vrouwen: we hoeven nu niet voor dertig man te koken. Deze ramadan is een stuk minder hectisch dan normaal. De stemming is veel relaxter thuis.’