Zullen Israëliërs en Palestijnen ooit vrede met elkaar sluiten? Uiteraard kunnen we niet in de toekomst kijken, maar diplomaat en schrijver Benjamin Duerr weet veel over vredesprocessen, geschiedenis en hoe een duurzame vrede tot stand kan komen.

Wat is er nodig om een duurzame vrede te bereiken?

‘Hiervoor zijn een paar cruciale elementen belangrijk. Allereerst hangt veel af van de precieze aard van het conflict. Is het een oorlog tussen twee staten, of een strijd tussen een regering en een rebellengroep of een andere niet-statelijke actor? Dat maakt namelijk veel verschil voor het proces en het soort oplossing dat denkbaar is.

‘Verder spelen de interne omstandigheden van een land mee. Democratieën en autocratieën reageren anders op een oorlog. De Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt merkte ooit op dat een democratische regering een militaire nederlaag niet overleven zal. Een leider die de oorlog verliest zal niet worden herkozen. In autocratieën daarentegen kan een leider een nederlaag gemakkelijker overschaduwen of onderdrukken.

‘Ook de duur van het conflict speelt een rol. Hoe langer het duurt, hoe moeilijker het wordt. Partijen zijn geneigd te geloven dat de offers die zij gebracht hebben niet voor niets mogen zijn. Dat zagen we ook in de Eerste Wereldoorlog. Duitsland en de Centrale mogendheden, maar ook de geallieerden hadden allebei veel verliezen geleden en wilden daarom een vrede op hun voorwaarden. Met name Duitsland bleef doorvechten, omdat ze bleven geloven in een eindoverwinning.

‘En dan is er de rol van derde partijen. Hoe meer externe spelers betrokken raken, hoe ingewikkelder het wordt om vrede te bereiken. Tegelijkertijd kan internationale betrokkenheid juist cruciaal zijn om vrede te helpen sluiten én te bewaken.’

We hebben het nu over voorwaarden in abstracte zin. Laten we kijken naar een concreet voorbeeld, de Camp David-akkoorden van 1978 tussen Israël en Egypte. Waarom slaagde deze vrede?

‘Vredesprocessen hebben in belangrijke mate te maken met de leiders: in dit geval waren de Egyptische president Anwar Sadat en de Israëlische premier Menachem Begin bereid om te praten, concessies te doen en elkaar te vertrouwen.’

Maar Sadat werd in 1981 vermoord door militairen die woedend waren dat er vrede met Israël was gesloten …

‘Vrede is nooit vanzelfsprekend. Er zijn altijd groepen die belang hebben bij voortzetting van een conflict. Of groepen die teleurgesteld zijn.

In de jaren 1993-1995 sloten Israël en de Palestijnse bevrijdingsbeweging PLO de zogenoemde Oslo-akkoorden. Die liepen uiteindelijk uit op een deceptie. Wat kunnen redenen zijn dat het toch niet lukt?

‘Voor een oplossing is altijd een zekere mate van rijpheid nodig: militaire uitputting, binnenlandse druk of het besef dat doorgaan weinig perspectief biedt. En er moet een politieke wil zijn om je echt aan vrede en het zware proces ernaar toe te committeren. Uiteindelijk draait het om politieke keuzes. Vrede is niet vanzelfsprekend, het vergt leiders die bereid zijn om zich daadwerkelijk in te zetten voor een oplossing.’

Nu, na de gebeurtenissen van 7 oktober en de daarop volgende genocide in Gaza, lijkt een duurzame vrede tussen Israël en de Palestijnen verder weg dan ooit.

‘Dat klopt. En dat komt niet alleen door het gebrek aan politieke wil, maar ook door de grote complexiteit van het conflict. Je hebt te maken met meerdere partijen en veel belangen: niet alleen Israël en Hamas, maar ook de Palestijnse Autoriteit op de Westelijke Jordaanoever en een reeks internationale spelers. Dat maakt onderhandelen en het vinden van een oplossing voor de lange termijn erg ingewikkeld.’

Is vrede in het Midden-Oosten sowieso niet extra moeilijk?

‘Het Midden-Oosten is een van de meest complexe regio’s ter wereld. Allerlei factoren komen hier samen: religieuze en etnische verschillen, politieke belangen, economische tegenstellingen en straks ook uitdagingen zoals klimaatverandering die deze regio extra hard treft.

‘Al deze lagen zijn bovendien verweven met een lange geschiedenis van kolonialisme en imperialisme. Deze gelaagdheid zorgt ervoor dat het buitengewoon moeilijk is om een oplossing te vinden voor de conflicten in het Midden-Oosten, helemaal een vrede die ook nog eens duurzaam is.’

‘Zonder een breed palet aan hulp, vooral voor economisch perspectief en wederopbouw, blijft het moeilijk’

Als je wilt beginnen aan een duurzame oplossing, wat moet er sowieso gebeuren?

‘Veel zal afhangen van de specifieke omstandigheden en behoeftes, maar als de gevechten stoppen, moet je sowieso de gevolgen van de oorlog aanpakken. We weten bijvoorbeeld inmiddels uit studies over de Vietnam- en Balkanoorlogen, en zelfs door nazaten van Holocaustoverlevenden, hoe lang de mentale gevolgen van geweld doorwerken in samenlevingen. Ook de oorlog in Gaza zorgt voor verschrikkelijke trauma’s, aan beide kanten, enorme verwoestingen en een gebrek aan toekomstperspectief. Om stabiliteit te bereiken is daarom wederopbouw essentieel.

‘Een cruciaal element dat met name in Europa na de Tweede Wereldoorlog voor duurzame vrede heeft gezorgd, was dat wenkende economische perspectief. Ook steun van de internationale gemeenschap, economische integratie, de vervolging van misdrijven – toen bijvoorbeeld door de tribunalen in Neurenberg en Tokio of in de jaren negentig voor Rwanda- en Joegoslavië – kunnen belangrijk zijn. Het is vaak een combinatie van maatregelen.

‘Voor huidige conflicten, zoals in Oekraïne en het Midden-Oosten, geldt hetzelfde: zonder een breed palet aan hulp, vooral voor economisch perspectief en wederopbouw, blijft het moeilijk. En je hebt iedereen aan tafel nodig. Alleen zo kun je een regionale orde creëren met afspraken over vraagstukken als veiligheid, grenzen en economische samenwerking.’

En de rol van een derde partij, die bemiddelt?

‘Die rol is belangrijk. Een derde partij, die door beide oorlogvoerende partijen wordt vertrouwd, kan helpen om tot een vrede te komen. Maar nadat de inkt van het vredesverdrag droog is moet die derde partij ook toezien op naleving van de afspraken. Want een vrede moet bewaakt en onderhouden worden, anders blijft het bij een handtekening.’

Enkele conflicten lijken maar niet op te houden. Sommige strijdende partijen leggen het bijltje erbij neer, maar worden daarna vervangen door andere partijen.

‘Ja, de Pruisische militaire denker Carl von Clausewitz merkte aan het begin van de negentiende eeuw op dat oorlog net een kameleon is, die steeds weer van kleur verandert. Als je geen stabiele vrede sluit komt een conflict terug in een andere gedaante. Vrede is geen eenmalig moment, maar een proces. Het gaat vaak drie stappen vooruit en soms twee terug. Je moet voortdurend opnieuw onderhandelen, op verschillende niveaus. Het idee dat je één vredesverdrag sluit voor de eeuwigheid is achterhaald. Misschien heeft het zelfs nooit echt zo gewerkt.’