Op 17 januari 1961 werd de Congolese ex-premier Patrice Lumumba geëxecuteerd door rebellen uit het betwiste gebied Katanga. Niet alleen de Belgen, maar ook de CIA zijn bij de moord betrokken. Dat schrijft de Amerikaanse journalist Stuart A. Reid in het onlangs vertaalde boek Het Congo complot.

De Foreign Affairs-journalist laat overtuigend zien hoe het net onafhankelijke Congo, mede door inmenging van de Amerikaanse CIA, van een linkse democratie veranderde in een pro-westerse dictatuur.

‘Het idee om dit boek te schrijven ontstond tien jaar geleden’, vertelt Reid. ‘Ik maakte in 2014 een reis door Congo om te schrijven over de conflicten waarmee het land kampte. Ik las veel over de geschiedenis van het land. Ook over de Congocrisis van 1960-1961, vlak nadat Congo onafhankelijk werd van België, en over de moord op premier Patrice Lumumba (1925-1961).

‘Wij in de Verenigde Staten zijn deze geschiedenis helemaal vergeten, terwijl deze gebeurtenissen toen bijna elke dag de voorpagina van de New York Times haalden. Ik besefte dat hier een groot verhaal lag. Helemaal omdat de Verenigde Staten nauw bij deze gebeurtenissen betrokken waren. Bovendien waren de hoofdpersonen fascinerend. VN-baas Dag Hammarskjöld, legerleider Joseph Mobutu en last but not least Patrice Lumumba.’

Op 30 juni 1960 werd Congo onafhankelijk. Al snel breekt er een crisis uit. Hoe kwam dat?

‘De directe aanleiding van de Congocrisis was een muiterij in het Congolese leger, op 5 juli. De soldaten kregen te weinig salaris en hadden nog steeds Belgische officieren. Congo was officieel onafhankelijk, maar dat voelde niet zo als je in het leger zat. Je kreeg nog steeds je orders van witte meesters.

‘De muiterij in het leger en enkele geweldsincidenten tegen Belgen zorgden voor een massale witte exodus. Daarna waren er te weinig mensen om het land te runnen, want de Belgen hadden nauwelijks geïnvesteerd in onderwijs voor de zwarte bevolking. En toen besloot tot overmaat van ramp op 11 juli de regio Katanga zich af te scheiden van de rest van Congo.’

Wie waren er verantwoordelijk voor deze chaos?

‘De Belgen dus. Ze waren heel paternalistisch met Congo omgegaan. In 1955 schreef een Belgische professor een plan voor de toekomst van Congo. De kolonie kon over dertig jaar onafhankelijk worden, schreef hij. De professor werd bijna ontslagen, want de Belgen vonden dit idee veel te progressief.’

Hij was een populair en charismatisch politicus

Wat voor iemand was Patrice Lumumba, de eerste premier van het land?

‘Een fascinerende en complexe figuur. Een Afrikaanse nationalist. Hij wilde vrijheid. Hij was tegen buitenlandse inmenging. En hij was voor een sterk en verenigd Congo. Na de onafhankelijkheid discussieerden Congolezen over de vraag hoe hun land georganiseerd moest worden. Moest Congo een centraal geleide eenheidsstaat zijn, of een federatie? Lumumba vond het eerste.

‘Hij was een kundige organisator, een populair en charismatisch politicus. Ook zijn vijanden erkenden dit. Hij beschikte over een fluwelen tong, zeiden ze. Toch maakte de eerste premier van Congo ook fouten. Hij was onhandig met westerse diplomaten. Ik wilde in mijn boek Lumumba menselijk maken. Hij kwam extreem wreed aan zijn einde. Dat was een tragedie voor hemzelf, zijn familie maar ook voor zijn land.’

Lumumba nodigde de Verenigde Naties (VN) uit om met een vredesmissie de Congocrisis te bezweren. Maar toen wilde hij opeens alle vredestroepen het land uit sturen. Waarom die omslag?

‘Lumumba wilde de VN-troepen inzetten tegen rebellen van de separatistische provincie Katanga. Hij vond dat hij, als premier van Congo, daarover mocht beslissen. VN-chef Dag Hammarskjöld was het daar niet mee eens. De VN-soldaten waren verantwoording schuldig aan de VN, niet aan Congo. Ook wilde hij eerst kijken naar een diplomatieke oplossing, voordat er militair ingegrepen zou worden. Er speelde ook een ander conflict tussen de twee mannen. Lumumba kwam ongeduldig, brutaal en ondiplomatiek over op Hammarskjöld. Hij trok Lumumba slecht.’

Zijn vijanden in Katanga executeerden Lumumba

Waarom werd Lumumba vermoord?

‘Deze moord stond niet op zichzelf. Er ging een keten van gebeurtenissen aan vooraf. Op 14 september 1960 pleegde Mobutu een staatsgreep. Lumumba werd afgezet als premier en onder huisarrest geplaatst. Hij ontsnapte in november en vluchtte naar Stanleystad. Onderweg werd hij gearresteerd door de troepen van Mobutu. Omdat hij vreesde dat Lumumba weer aan de macht zou komen besloot Mobutu de ex-premier uit te leveren aan zijn vijanden in Katanga. Zij executeerden Lumumba in januari.’

In uw boek schrijft u dat CIA-agent Larry Devlin Mobutu groen licht gaf om Lumumba te vermoorden. Hoe zit dat precies?

‘Het belang van Devlin kan niet worden onderschat. Hij financierde Mobutu en zag hem als de sterke man, de steunpilaar voor Washington. Devlin werd altijd geraadpleegd door Mobutu en zijn kliek.

‘In januari 1961 hoorde Devlin dat Mobutu van plan was om Lumumba uit te leveren aan de separatisten in Katanga, wat een zekere dood betekende. De CIA-agent deed toen twee dingen. Ten eerste praatte hij niet op Mobutu in, opdat de legerleider van zijn voornemen af zou zien. Ten tweede stelde Devlin doelbewust het CIA-hoofdkwartier in Langley niet op de hoogte, omdat hij wist dat de CIA het uitleveren van Lumumba dan zou proberen te voorkomen.’

Waarom?

Begin januari 1961 was Dwight D. Eisenhower nog president, maar John F. Kennedy zou op 20 januari aantreden als de nieuwe president. De CIA wilde geen grote, verregaande beslissingen maken in de periode vlak voor de inauguratie. Dat was de verantwoordelijkheid voor de nieuwe president en zijn regering.

‘Devlin voorkwam dat Washington intervenieerde. Dus, voor de gebeurtenissen van 17 januari is Devlin verantwoordelijk. Maar er zullen vast wel mensen blij geweest zijn met de moord op Lumumba, schat ik zo in.’

Toch was de CIA wel indirect betrokken bij de moord. Om dit te begrijpen moeten we een stukje terug. Welke rol speelde de CIA tijdens de Congocrisis?

‘De CIA verwachtte niets spannends in Congo, toen het land op 30 juni 1960 onafhankelijk werd. Daarom stuurden ze Devlin erheen, hij was niet zo belangrijk. Devlin kwam bovendien te laat aan in Congo, tien dagen na de onafhankelijkheid. De Congocrisis verraste iedereen, ook de CIA.

Eisenhower zei dat er met Lumumba moest worden afgerekend

‘Washington wilde eerst kijken wat Lumumba zou doen. Maar in augustus veranderde deze  opstelling, toen Lumumba dreigde de VN het land uit te zetten en bij de Sovjet-Unie aan te kloppen om de afvallige provincie Katanga te heroveren. Op 18 augustus zei president Eisenhower dat er met Lumumba moest worden afgerekend. Zijn woorden werden door de aanwezigen in de zaal geïnterpreteerd als een opdracht tot moord.

‘Kijk, de Amerikaanse buitenlandse politiek tijdens de Koude Oorlog werd beheerst door paranoia. De vijand, de Sovjet-Unie, was overal aanwezig. Daarom maakte Washington grove fouten. Ze beseften onvoldoende dat niet iedereen geïnteresseerd was in de Koude Oorlog. Lumumba wilde dat Congo een onafhankelijk land werd. De Belgen waren net weg. Lumumba wilde niet dat zijn land overheerst zou worden door de Sovjet-Unie.’

In uw boek staat dat de CIA toen het plan had om Lumumba te vergiftigen. Maar dit plan is nooit uitgevoerd. Waarom niet?

‘Toen het gif waarmee hij vermoord moest worden eindelijk in Congo was, had Lumumba geen macht meer. Hij had huisarrest. Hij kon niet vergiftigd worden, omdat zijn woning werd bewaakt door VN-troepen. Wel werkte de CIA op andere manieren aan de ondermijning van Lumumba. De inlichtingendienst financierde demonstraties tegen de ex-premier en steunde legerleider Mobutu met geld. Toen Lumumba in november ontsnapte, hielp de CIA Mobutu met zijn zoektocht om hem in de kraag te vatten.’

Uw noemde Mobutu en Devlin al, maar wie waren er nog meer verantwoordelijk voor de moord op Lumumba?

‘De Belgen en Katanga. Toen Congo nog een kolonie was, waren de Belgen tegen het onafhankelijkheidsstreven van Katanga, maar na de onafhankelijkheid werd Katanga Plan B. Toen Katanga zich onafhankelijk verklaarde, besloten de Belgen met rebellenleider Moïse Tshombe samen te werken.

‘Tshombe had zijn eigen redenen voor onafhankelijkheid. Katanga was rijk aan grondstoffen. Hij wilde de inkomsten hieruit niet overdragen aan de centrale regering in Leopoldsville (de huidige Congolese hoofdstad Kinshasa, red.). De Belgen werkten met Katanga samen, omdat ze op deze manier nog politieke en economische invloed hadden in Afrika.

‘Het Katangese leger was in tegenstelling tot het Congolese niet geafrikaniseerd. Belgische officieren waren betrokken bij de executie van Lumumba, hoewel het vuur van de lokale soldaten kwam. Tshombe en zijn kabinet hadden tijdens een drinkgelag tot de executie van Lumumba en twee van zijn ministers besloten. Toch wist iedereen dat dit zou gebeuren. Daarom had Mobutu, die Lumumba zelf niet uit de weg durfde te ruimen, hem aan Katanga overgeleverd.’

De moord op Lumumba maakte de weg vrij voor Mobutu

Wat waren de gevolgen van Lumumba’s dood?

‘De moord op Lumumba maakte de weg vrij voor Mobutu. Feitelijk was Mobutu in september 1960 al aan de macht in Congo, maar officieel werd het land geleid door president Joseph Kasavubu. Het wegsturen van president Kasavubu in 1965 was slechts een formaliteit. Mobutu was al die tijd de macht achter de troon.’

Waarom steunden de Amerikanen, in het bijzonder Devlin, Mobutu? Hij was door en door corrupt en nam het met de mensenrechten niet zo nauw.

‘Mobutu was pro-Amerikaans. Zijn misdragingen werden daarom getolereerd. Devlin beschouwde hem als de sterke man die Congo zou behoeden voor het communisme en steunde hem vanaf begin.

‘Nadat Mobutu in 1965 officieel alle macht naar zich toe had getrokken en een dictator bleek, gedroeg hij zich helemaal niet zo pro-Westers meer. Hij stuurde twee Amerikaanse ambassadeurs weg, omdat ze hem onvoldoende respect hadden betoond. Ook nam hij militaire adviseurs uit Noord-Korea in dienst.

‘Mobutu was financieel afhankelijk van de VS. Toen de financiële steun na de Koude Oorlog was opgedroogd stortte zijn regime in. Dit was in 1997. Het land kampte met enorme economische problemen, Mobutu was oud geworden en zijn tegenstanders hadden aan kracht gewonnen.’

Wat zijn, volgens u, de belangrijkste lessen uit deze geschiedenis?

‘Voor mij is dat de les dat je niet moet denken dat je vijand oppermachtig is. De Verenigde Staten zagen tijdens de Koude Oorlog overal het communistische spook rondwaren. Maar de Sovjet-Unie vond Congo helemaal niet zo belangrijk, zo bleek later.