Hoe komt het dat sommige democratieën ten onder gaan en dictaturen worden? Zijn er parallellen tussen het Duitsland van de jaren dertig en het hedendaagse populisme van Donald Trump? De Kanttekening spreekt hierover met de Amerikaanse historicus Benjamin Carter Hett.

Hett schreef in 2018 het veelgeprezen boek The Death of Democracy (in het Nederlands vertaald als De populist) over de opkomst van Adolf Hitler en de mechanismen achter zijn Machtergreifung in 1933. Hett legt uit hoe conservatieve elites, economische crises en politieke verdeeldheid een cruciale rol speelden bij Hitlers weg naar de absolute macht. Daarnaast kijken we ook naar het heden: in hoeverre zijn er parallellen met de opkomst van Donald Trump en de uitdagingen voor de democratie vandaag?

Hoe kon Adolf Hitler op 30 januari 1933 aan de macht komen? Wie maakte zijn Machtergreifung mogelijk?

‘Dat is een gecompliceerde vraag. Hitler was een getalenteerde spreker en een slimme tacticus. Hij durfde risico’s te nemen, en vaak werkte dat in zijn voordeel. Maar laten we niet vergeten dat Hitler nooit aan de macht had kunnen komen zonder de steun van de conservatieve elite.

‘Mensen als president Paul von Hindenburg, Franz von Papen en generaal Kurt von Schleicher dachten dat ze Hitler konden gebruiken voor hun eigen agenda. Hij was anticommunistisch, nationalist en steunde het leger. Ze zagen hem als een pion, maar uiteindelijk maakten ze een deal met de duivel.’

Was de verdeeldheid op links niet ook een belangrijke factor? De communisten zagen de sociaaldemocraten als hun grootste vijand, niet de nazi’s.

‘Absoluut. De conservatieve elite draagt de meeste schuld, maar ook links is verantwoordelijk voor Hitlers machtsovername. De twee grote linkse partijen – de sociaal-democratische SPD en de communistische KPD – waren samen sterk, maar ze weigerden samen te werken. Later in de jaren dertig ontstonden in andere landen volksfronten tegen het fascisme, zoals in Spanje en Frankrijk, maar dit gebeurde niet in Duitsland.’

Waarom?

‘Dat had te maken met de mislukte Spartakistenopstand van 1919, die met steun van de sociaaldemocraten met geweld werd neergeslagen. De communisten zagen dit als verraad en zouden het de sociaaldemocraten nooit vergeven.

‘De sociaaldemocratische regering in Berlijn droeg bij aan het voortduren van de animositeit: ze liet de politie schieten op communistische demonstranten, met tientallen doden als gevolg. De haat tussen beide groepen bleef bestaan.

‘Ten slotte speelde ook Sovjetleider Jozef Stalin een niet te onderschatten rol: hij verbood communistische partijen in de wereld samenwerking met sociaaldemocraten, wat een gezamenlijke vuist maken tegen het fascisme onmogelijk maakte.’

En hoe zat het met de grondwet van de Weimarrepubliek? Het beruchte artikel 48 in deze constitutie gaf de Rijkspresident immers de macht om per decreet te regeren.

‘Dat klopt. Voordat ik historicus werd, was ik advocaat in Canada. Een van de eerste lessen in de rechten is: je moet wetten schrijven met slechte mensen in gedachten – mensen die de regels zullen misbruiken. Artikel 48 gaf de Duitse Rijkspresident feitelijk ongelimiteerde macht. Een minister hoefde het alleen maar mede te ondertekenen en dan was het decreet wet.

‘Als je een democratische president hebt, is dat geen probleem. Maar Hindenburg was geen democraat. Vanaf 1930 was Duitsland feitelijk al geen democratie meer, omdat de kabinetten vanaf dat jaar regeerden per presidentieel decreet.’

Ben ik nog een factor vergeten?

‘De economie. De Beurskrach van 1929, de plotselinge ineenstorting van de aandelenkoersen op de beurs van Wall Street in New York, leidde tot massale werkloosheid en armoede in Duitsland. Er is een sterke correlatie: bij de Rijksdagverkiezingen van 1928 haalde Hitlers NSDAP slechts 2,6 procent van de stemmen, maar bij de verkiezingen van 1930 kreeg de partij opeens 18,3 procent, een enorme stijging. Wat was er intussen gebeurd? De economische crisis.

‘Hij was de stem van ongeveer een derde van het Duitse volk’

‘Ook het Duitse platteland werd hard geraakt. Goedkoop graan uit de Nieuwe Wereld verwoestte in de jaren twintig al de Duitse boerenstand. Aanvankelijk steunden boze boeren de beweging Landvolk, maar in de jaren dertig werden veel van deze boeren nazi.’

In hoeverre was Hitler de ‘stem van het volk’?

‘Hij was de stem van ongeveer een derde van het Duitse volk. Zijn beste verkiezingsresultaat was in 1932, met 37,3 procent van de stemmen. Duitsland kende veel ressentiment, en Hitler verwoordde de woede van een groot deel van de bevolking. Toch stemde de meerderheid nooit op hem.

‘Na 1933 werd Hitler populairder. In 1938 had hij Oostenrijk en het Sudetenland bij het Rijk gevoegd, de werkloosheid verdween en de economie groeide. De Duitse historicus Joachim Fest zei ooit: ‘Als Hitler in 1938 vermoord was, dan zou hij herinnerd worden als de grootste Duitse politicus ooit, ondanks de concentratiekampen voor politieke tegenstanders.’ Maar daarna stortte hij Duitsland en de wereld in een nieuwe wereldoorlog en kwam de Holocaust.’

Hoe wist Hitler, nadat hij Rijkskanselier was, in zeer korte tijd dictator te worden?

‘De sleutel was dat hij snel zijn macht centraliseerde. Cruciale stappen waren de Rijksdagbrand op 27 februari 1933 en de daaropvolgende noodtoestand, waardoor individuele rechten uit de Weimargrondwet werden opgeschort.

‘Op 5 maart 1933 werden er opnieuw verkiezingen gehouden, die semi-democratisch waren. De NSDAP kwam op 43,9 procent uit, nog steeds geen parlementaire meerderheid. Maar met de steun van andere partijen kreeg hij het Ermächtigungsgesetz, de machtigingswet, door de Rijksdag, waarmee hij vier jaar lang met totale bevoegdheden kon regeren. Vervolgens werden andere partijen en vakbonden verboden en werd de pers onder controle gebracht, de Gleichschaltung. In juli 1933 was Hitler feitelijk dictator.’

Was dat niet een jaar later, met de beruchte ‘Nacht van de Lange Messen’ en het overlijden van Rijkspresident Hindenburg?

‘Hitler was in 1933 dictator geworden, maar consolideerde zijn macht in 1934 en in 1938. Tussen 30 juni en 2 juli 1934 liet Hitler tijdens de ‘Nacht van de Lange Messen’, 100 tot 200 mensen vermoorden. Het ging om dissidente SA-leiders en conservatieve tegenstanders van Hitler, zoals generaal Schleicher en advocaat Edgar Julius Jung. De laatste werd vermoord omdat hij een kritische speech over Hitler had geschreven voor Franz von Papen.

‘Toen Hindenburg op 2 augustus 1934 overleed verklaarde Hitler dat niemand hem kon vervangen. Hij schafte het presidentschap af en benoemde zichzelf tot Führer.

‘In 1938 wist Hitler het leger definitief onder zijn controle te brengen, tijdens de zogenoemde Blomberg-Fritschaffaire. Twee hoge militairen in het Duitse leger, Werner von Blomberg en Werner von Fritsch, waren kritisch over Hitlers plannen om Europa te veroveren. Ze werden in verband gebracht met seksschandalen – Blombergs jonge vrouw had ooit voor een pornografisch blad geposeerd en de naar verluidt homoseksuele Fritz zou seks hebben gehad met een minderjarige jongen (een fabricatie van de Gestapo) – en vervolgens aan de kant gezet. Hitler had nu de handen vrij voor zijn veroveringsplannen.’

‘Hitler schakelde systematisch alle potentiële tegenstanders uit: vakbonden, politieke partijen en kritische media’

Waarom was er na 1933 nauwelijks verzet tegen Hitler?

‘Het was een combinatie van Hitlers succes, zijn charisma en de angst voor repressie. Hitler schakelde systematisch alle potentiële tegenstanders uit: vakbonden, politieke partijen en kritische media.

‘De enige serieuze tegenstand kwam uit het leger, zoals in juli 1944 bij de mislukte bomaanslag op Hitler. Er waren eerdere pogingen, zoals in 1943, maar Hitler had vaak geluk – een keer zou de aanslagpleger hem tijdens een tentoonstelling vermoorden met een bom. Maar Hitler vond de tentoonstelling maar saai en was binnen vijf minuten weg.’

Tot zover de geschiedenis. De reden dat ik u interview over uw interessante boek is het heden. Is Donald Trump bezig met een Gleichschaltung? Hij ontslaat massaal ambtenaren, accepteert alleen ja-knikkers en weert de Associated Press uit het Witte Huis.

‘Er zijn zeker parallellen. Trump zou denk ik graag zoveel binnenlandse macht hebben als Hitler. De nazi’s hadden een wet om ambtenaren te ontslaan met ‘foute’ opvattingen of Joodse afkomst.

‘Toch zijn er ook grote verschillen. De Verenigde Staten zullen geen dictatuur accepteren. Je ziet dat Trump nu minder populair is in de peilingen. Misschien voelen Republikeinen zich straks minder bang om zich tegen hem uit te spreken.’

Dat Amerikanen geen dictatuur accepteren, ligt dat aan de democratische traditie van de VS?

‘Ja. De VS hebben een 250 jaar oude democratische traditie. Bovendien zijn Amerikanen individualistisch ingesteld, wat een dictatuur bemoeilijkt. Dat heeft ook nadelen – denk aan de weigering om maskers te dragen tijdens covid – maar het helpt tegen totalitaire neigingen.’

Hitlers succes inspireerde andere autoritaire leiders zoals Quisling en Mussert. Trump wordt op zijn beurt geprezen door Geert Wilders. Is hier een parallel?

‘Zeker. Net zoals Hitler in de jaren dertig autoritaire regimes een boost gaf, stimuleert Trump nu extreemrechtse partijen in Europa, zoals Alternative für Deutschland. Ik heb het gevoel soms dat we de jaren dertig nu aan het herbeleven zijn, wel in een andere vorm.

‘Toch wil ik niet in pessimisme blijven hangen. Want als Trump faalt, kan dat juist een positief effect hebben. Een economische crisis onder Trump zou zijn populariteit schaden – en daarmee ook die van zijn Europese geestverwanten.’

Een voorspelling?

Daar ben ik voorzichtig in. Mijn vader, ook een geschiedenisprofessor, zei eens: ‘Historici hebben soms gelijk over het verleden, maar slaan altijd de plank mis bij het voorspellen van de toekomst.’