Er was reden genoeg voor onderzoeksjournalist Maarten Reijnders om zijn boek Complotdenkers uit 2016 te actualiseren. Zo heeft de coronacrisis complotdenken zichtbaarder gemaakt. De overheid zou dit ‘griepje’ gebruiken om de burger te knevelen, vaccins zouden vergif zijn of een chip bevatten. Of neem FvD-parlementariër Thierry Baudet, die heel wat complottheorieën op Twitter heeft gegooid. Denk aan de ‘omvolkingstheorie’, of dat de officiële lezing van 9/11 niet klopt en dat de Hongaarse miljardair en filantroop George Soros het Westen wil destabiliseren. We spraken Reijnders, wiens boek net een herziene druk heeft gekregen, over de aantrekkingskracht en gevaren van complottheorieën, die heel soms waar blijken te zijn, maar veel vaker niet.

Waarom hebben complottheorieën de laatste tijd zo’n enorme hoge vlucht genomen? Zijn er ook nog andere oorzaken dan corona?

‘Dankzij de coronapandemie is complotdenken veel zichtbaarder geworden. Er staat nu ook meer op het spel. Complotdenken heeft nu een directe impact op je eigen leven. Als je gelooft dat corona maar een griepje is, ben je eerder geneigd om je niet aan de maatregelen te houden. Maar dan ben je tegelijkertijd ook een gevaar voor andere mensen. Dat maakt complotdenken nu gevaarlijker dan normaal. Meer algemeen is het zo dat ingrijpende maatschappelijke gebeurtenissen vaak een katalysator zijn voor complottheorieën, oude en nieuwe. Dit geldt ook voor de coronapandemie.

‘Maar het complotdenken heeft al voor corona een hoge vlucht genomen, dankzij politici die allerlei samenzweringstheorieën hebben verspreid en nog steeds verspreiden en een groot bereik hebben. Allereerst is dat natuurlijk Donald Trump, en in Nederland hebben we het over Thierry Baudet. Er zit geen rem meer op bij Baudet. Hij twijfelt nu ook over de maanlanding.’

Wat maakt complottheorieën zo aantrekkelijk?

‘Ten eerste gaat het om onze universele behoefte om grip te krijgen op de wereld om ons heen. Onze wereld is complex. Complottheorieën helpen om een verklaring voor anders onverklaarbare zaken te geven. Ten tweede zie je ook dat complottheorieën populair zijn bij mensen die een traumatische gebeurtenis hebben meegemaakt. Een complotdenkster uit mijn boek verloor haar kind aan kanker. Ze was al ontvankelijk voor alternatieve theorieën, maar dit raakte in een stroomversnelling toen haar kind overleed. Dat was volgens haar de schuld van vaccinaties. Ten slotte creëert het geloof in complottheorieën ook een fijn gevoel bij jezelf en anderen die deze complottheorie aanhangen. Het idee dat ‘wij’ iets begrijpen wat de rest niet begrijpt. Zij zijn ‘sheeple’, mensen die net zo volgzaam zijn als schapen.’

Zijn complottheorieën een substituut geworden voor religie?

‘Ja, in zekere zin wel. Ik zie veel parallellen tussen complottheorieën en religie. Beide voorzien in de behoefte aan verklaringen voor dingen die je niet begrijpt. Dat begon al in de steentijd. Jagers-verzamelaars geloofden vermoedelijk al in complotten: ze waren erop gespitst dat andere groepen hen zouden aanvallen. Die houding bood een evolutionair voordeel.

‘Complottheorieën bieden een simpele uitleg voor complexe problemen’

‘Complotdenkers zijn op zoek naar verbanden tussen zaken. Die houding zie je bij mens en dier terug. Ze willen orde in chaos scheppen. Soms klopt het verband dat we scheppen, soms is het onzin, hoewel die onzin wel interessante verhalen kan opleveren. Religie heeft ons veel verhalen bezorgd die bedoeld waren om de wereld om ons heen beter te begrijpen.’

Zijn strenggelovigen vatbaarder voor complottheorieën?

‘Daar heb ik geen onderzoek naar gedaan, maar dit klopt grosso modo wel. Sowieso zie je dat mensen met sterke overtuigingen ontvankelijker voor complottheorieën zijn. Kijk naar de achterbannen van Forum voor Democratie en de PVV. Zo blijkt uit een onderzoek van de Vrije Universiteit van Amsterdam en dagblad Trouw dat zij meer openstaan voor complottheorieën dan mensen die op andere politieke partijen stemmen. Ook orthodoxe gelovigen zijn ontvankelijker voor complotdenken. Orthodox-protestantse christenen op de Bible Belt hebben vanuit hun geloof moeite met inentingen, en staan om die reden meer open voor YouTube-video’s waarin beweerd wordt dat Bill Gates achter het coronavirus zit.

‘Belangrijk is dat het geloof in complottheorieën een tribale aangelegenheid is. Complottheorieën sluiten aan bij je eigen overtuiging. Orthodoxe christenen zullen bijvoorbeeld eerder geloven in een complot dat de media een geheime LGBTQI-agenda hebben, en bij groepen moslims gaan bepaalde antisemitische complottheorieën er sneller in. Complottheorieën sluiten aan bij de vooroordelen en gevoelens die er in deze gemeenschappen leven.’

Je schrijft dat veel Nederlanders geloof hechten aan een of meerdere complottheorieën, maar dat complotdenkers een paar stappen verder gaan. Waar ligt precies die grens?

‘Die grens is arbitrair. In mijn boek heb ik vooral de zware gevallen beschreven. In principe staat iedereen open voor een complottheorie. Ik ook. Want zulke ideeën sluiten aan bij iets wat je toch al gelooft, maar waar je te weinig over weet. Het is moeilijk om bij jezelf te zien waar en wanneer je de mist ingaat. Maar dit maakt niet iedereen een complotdenker. Bij complotdenkers is het geloof in complottheorieën consequenter. Ze geloven in meerdere complotten. Als je keer op keer de mist in gaat en valt voor complottheorieën, dan ben je een complotdenker.’

Complotdenkers hebben een obsessie voor pedofielen. Denk aan Pizzagate en QAnon, waarbij een Amerikaanse elite van satanische kindermisbruikers aan de touwtjes zou trekken. Of denk aan de verhalen over Joris Demmink of dat Mark Rutte als voorzitter van de liberale jongerenbeweging JOVD pedofilie zou hebben willen legaliseren. Waar komt die pedo-obsessie vandaan?

‘In complottheorieën is vaak sprake van een kwaadaardig plan. Kindermisbruik is zo’n beetje het ultieme kwaad. Dus dan is het logisch dat de ‘elite’ achter dit kwaadaardige plan zich ook aan kindermisbruik te buiten gaat. De obsessie van complotdenkers voor kindermisbruik bestaat al heel lang en heeft antisemitische wortels, waar complotdenkers zich niet bewust van zijn. In de Middeleeuwen ontstond het zogenoemde ‘bloedsprookje’: dat Joden christelijke kinderen ontvoeren om ze ritueel te vermoorden en hun bloed te verwerken in de matzes voor het Pesachfeest. Berucht is het verhaal van Simon van Trente, een jongetje dat dood werd teruggevonden. Hij zou ritueel zijn vermoord door de Joden, was de beschuldiging. Het gevolg waren pogroms tegen de Joden, en Simon van Trente werd als martelaar van de Katholieke Kerk heilig verklaard. Pas in 1965 werd zijn heiligverklaring teruggedraaid en gaf de Katholieke Kerk toe dat de Joden ten onrechte tot zondebok waren verklaard.’

Hoe komt het dat mensen in zulke extreme theorieën geloven? En dat ze hier aan vast blijven houden, ook na een grondige factcheck?

‘Mensen blijven geloven in hun eigen overtuigingen. Ze gaan niet zomaar van overtuiging switchen. Diehard gelovigen hebben hele sterke overtuigingen, de kans dat ze die zullen opgeven is heel klein. Ze zijn immuun voor feiten.’

Complotdenkers geloven vaak ook in allerlei snode complotten door Joden. Zij zouden de wereld willen beheersen via activisten, de media en de banken, waarbij vooral George Soros en de bankiersfamilie Rothschild een sinistere rol zouden spelen. Waarom hebben Joden het – volgens complotdenkers – zo vaak gedaan?

‘Wat hierin meespeelt is dat complottheorieën zich richten op groepen die afwijken van de norm. De Joden zijn anders. Zij zijn niet mainstream in Europa. Daarom waren zij eeuwenlang slachtoffer van discriminatie, die werd aangewakkerd door allerlei wilde complottheorieën. Maar ook andere marginale groepen zijn onderwerp van complottheorieën. Zo had je in de jaren vijftig van de vorige eeuw in de Verenigde Staten een ziekelijke angst voor homoseksuelen, die stiekem bezig zouden zijn met een machtsovername. De heksenjacht van senator Joseph McCarthy tegen de communisten uit die tijd kent iedereen, maar ook homoseksuelen waren slachtoffer van een soortgelijke hetze. En denk verder aan ongetrouwde vrouwen, die in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd vaak van hekserij werden beschuldigd, en aan de Roma.’

‘Het interessante is dat extreemrechtse complotdenkers en islamitische complotdenkers in sociologische zin best op elkaar lijken’

Op Facebook volg ik een aantal islamitische groepen, waar antisemitische complottheorieën populair zijn. Wat is het beste antwoord hierop?

‘Het is heel ingewikkeld om dit soort verhalen te counteren, vanwege de sterke overtuigingen van mensen waartegen feiten vaak niet helpen. Wat ook meespeelt is cultuur. Onder groepen moslims bestaan er antisemitische vooroordelen, die onderdeel zijn geworden van de cultuur. Maar antisemitisme heb je ook in Rusland en Polen. Het is een heel taai proces om culturele vooroordelen te veranderen. Complotdenkers zien hun gelijk vaak bevestigd in één snippertje bewijs. Als er weer een rijke of invloedrijke kindermisbruiker opduikt roepen ze: ‘Zie je wel dat ze aan de touwtjes trekken?’ En sommige moslims zullen elke misstap die Israël maakt aangrijpen om de Joden collectief te demoniseren en het antisemitische vuur weer op te stoken.’

Kun je dit bestrijden met goed onderwijs?

‘Goed onderwijs is altijd belangrijk. Op scholen moeten leerlingen leren wat de Joden in loop der eeuwen is overkomen. De context moet worden geschetst, dat het niet in de haak is om Joden nu overal de schuld te geven.’

Maar zal dat niet worden gezien als bewijs dat het Nederlandse onderwijs niet deugt?

‘Die kans bestaat inderdaad, helaas.’

Extreemrechtse complotdenkers geloven dat er een snood plan bestaat om Europa zoals wij dat kennen te vernietigen, door middel van immigratie uit het Midden-Oosten en Afrika: ‘Eurabië’ en de zogenoemde ‘omvolkingstheorie’. Waarom zijn dit soort ideeën zo populair?

‘Ook hier geldt: het is heel fijn om te geloven dat er een plan achter zit. Migratie is het gevolg van een heleboel ingewikkelde oorzaken. Oorlog, ongelijkheid, klimaatverandering enzovoort. Complottheorieën helpen ook om niet na te denken over deze echte oorzaken. Dit lost ook een moreel probleem op, want je hoeft dan niet na te denken over de vraag of je met goed fatsoen mensen de deur kan wijzen die op de vlucht zijn geslagen voor oorlog, honger en armoede. Complottheorieën bieden een simpele uitleg voor complexe problemen.’

Hoe kun je dit soort verhalen het beste counteren?

‘Hetzelfde als bij die groepen moslims, met beter onderwijs. Het interessante is dat extreemrechtse complotdenkers en islamitische complotdenkers in sociologische zin best op elkaar lijken. Het gaat om groepen mensen die gemarginaliseerd zijn, zich ongehoord voelen, zich gediscrimineerd voelen, sociaaleconomisch vaak achtergesteld zijn. Als hun sociaaleconomische positie wordt verbeterd, kan dat onvrede wegnemen en zullen ze mogelijk ook minder vatbaar zijn voor complotdenken. Maar dit is een strijd die jaren zal duren.’

Welke complottheorieën zijn bij extreemlinks populair?

‘Hier wreekt zich mijn eigen blinde vlek, want ik ben ook lid van de linkse kerk. Maar los van mijn eigen blinde vlekken: complotdenken zit tegenwoordig vooral op rechts. Dat betekent uiteraard niet dat links van complotdenken verschoond is. Denk aan de antivax-beweging. Die heeft ook linkse aanhangers. Van die Partij voor de Dieren-types. Niet zo gek ook, want als je veganistisch eet en open staat voor alternatieve geneeswijzen, sta je mogelijk ook meer open voor complottheorieën over big pharma. Een tijd geleden alweer had de Partij voor de Dieren een webpagina over chemtrails, dat daar iets mee aan de hand zou zijn. Toen hier kritiek op kwam, is de pagina snel verwijderd. Maar die pagina was gemaakt naar aanleiding van vragen van de achterban. Er waren mensen die zich hierover zorgen maakten, en de PvdD wilde daarom onderzoek laten doen naar de effecten van chemtrails.

‘De SP zit soms ook een beetje in de complothoek. Zo stelde oud-Kamerlid Harry van Bommel Kamervragen over de internationale Bilderbergconferenties, waar Geert Wilders trouwens ook eens vragen over heeft gesteld. Ook bij het complotdenkerskanaal Café Weltschmerz schuiven linkse complotdenkers aan, zoals journalist Stan van Houcke en hoogleraar Kees van der Pijl, een communist van wie ik ooit nog college heb gehad. Van der Pijl gelooft onder meer dat Israël de hand heeft gehad in de aanslagen van 11 september. Daarnaast is hij bijzonder ontvankelijk voor alle alternatieve Russische theorieën ten aanzien van de MH17.’

Toch is het complotdenken bij uiterst rechts sterker?

‘Ja, bij uiterst rechts is er de laatste jaren een grotere tolerantie voor extreme meningen. Als je echt extreem bent wat betreft complottheorieën, dan ga je naar Forum voor Democratie. Dat bleek ook uit de documentaire Samenzwevers van Sunny Bergman, waar Partij voor de Dieren-stemmers vanwege corona overstapten naar FvD. Dit bewijst, een beetje cliché, ook de waarde van het hoefijzermodel: mensen aan de uiterste linkerflank hebben feeling met de ideeën aan de uiterste rechterflank – en andersom.’

Techbedrijven treden steeds vaker op tegen complottheorieën. Zo worden complottheoreticus Alex Jones en QAnon geweerd van social media. Laatst nog is een speech van Thierry Baudet van YouTube gehaald. Tegenstanders klagen dat deze techbedrijven, die een monopolie bezitten, arbitrair optreden en de vrijheid van meningsuiting ondermijnen. Wat vindt u van deze ontwikkeling?

‘Ik heb hier zelf ook een zekere ontwikkeling in doorgemaakt. Eerst vond ik dat de vrijheid van meningsuiting heilig was. Ik denk inmiddels wel dat er een verschil bestaat tussen het recht om je mening te mogen uiten en het recht om dat op ieder platform te mogen doen. Het is een goede zaak dat platforms kritischer zijn geworden. De motieven hiervoor zijn natuurlijk minder nobel. Sociale media treden op tegen samenzweringstheorieën vanwege commerciële redenen: bedrijven zitten er niet op te wachten als hun reclame verschijnt bij een video over een pedocomplot. Maar bedenk: het staat mensen vrij om hun eigen website te beginnen. Freedom of speech is niet hetzelfde als freedom of reach.’

Bestaat er niet het risico dat extremisten op hun eigen platforms verder radicaliseren?

‘Dat klopt. Tegelijkertijd, en dat weegt denk ik toch zwaarder, bereiken ze minder mensen op deze manier. In Myanmar radicaliseerden veel Birmezen dankzij Facebook, waar veel complotverhalen werden gedeeld over de Rohingya-moslims. Deze berichten werden niet gecensureerd. Facebook is medeverantwoordelijk geworden voor de genocide op de Rohingya.’

Hoe gevaarlijk zijn complotdenkers en samenzweringstheorieën?

‘Daarvoor hanteer ik de vierslagregel. Complotdenken is allereerst gevaarlijk als theorieën gericht zijn op bepaalde personen of groepen. Ten tweede zijn zulke theorieën gevaarlijk als mensen met macht en invloed, denk aan Trump, deze aanhangen. In de derde plaats zijn complottheorieën gevaarlijk als de gezondheid in gevaar komt, denk aan de coronapandemie. En ten slotte vormt complotdenken een gevaar als hierdoor de aandacht wordt afgeleid van reële problemen die veel urgenter zijn, denk bijvoorbeeld aan de klimaatproblematiek. Doordat er nu veel twijfel is gezaaid of de vraag of klimaatverandering wel echt is of niet, worden belangrijke maatregelen om dit probleem tegen te gaan uitgesteld.’

Wordt ook onze vrije open democratische samenleving door complotdenken bedreigd?

‘Russische trollenfabrieken proberen groepen in onze samenleving tegen elkaar op te zetten, onder andere via nepnieuws. Toch geloof ik niet dat onze democratie heel erg in gevaar is.’

Maar de Nederlandse overheid wil actiever campagne voeren tegen nepnieuws, en ook de Europese Unie wil dit, toch? 

‘Klopt. Maar de vraag is of dit werkt. Een Brussels bureau dat zich met nepnieuws bezighield werd keihard aangevallen door GeenStijl, dat beweerde dat de persvrijheid in gevaar was. Het actief bestrijden van nepnieuws en complottheorieën door de overheid versterkt het wantrouwen tegen de overheid alleen maar.’

Wat werkt wel?

‘Misschien dat de publieke omroep meer overheidsgeld krijgt en dat de mainstream media meer worden gesteund. Zij brengen immers wel echt nieuws, in tegenstelling tot al die complotsites.’

‘Een beetje achterdocht is gezond, maar te veel is gevaarlijk. Vertrouw meer in experts’

Niet volgens veel rechtse complotdenkers. Die zien de NPO en ‘linkse’ mainstream media als steunpilaren van de elite.

‘Haha, dat klopt. Het blijft moeilijk.’

Het is lastig om uit de fabeltjesfuik – dixit Arjan Lubach – te zwemmen, als je complotdenker bent geworden. Maar kan dat?

‘Dat is inderdaad heel lastig. Je hebt je ingegraven in je eigen gelijk, je hebt schepen achter je verbrand. Een keiharde reality check kan soms helpen. Coronawappies die corona krijgen en ontdekken dat dit toch niet ‘maar een griepje’ is. Of denk aan QAnon-sjamaan Jake Angeli, die met zijn bontmuts met bizonhoorns in januari dit jaar het Capitool bestormde en vlak daarna werd gearresteerd. Begin februari betuigde hij spijt van zijn deelname aan de bestorming. Angeli zei te zijn opgefokt door uitlatingen van Trump en wat hij las op rechtse social media. Bij gebrek aan toegang tot social media kwam hij bij zinnen en ontdekte hij dat hij zichzelf een heleboel had wijsgemaakt.’

Iedereen is gevoelig voor complottheorieën, zei u eerder in ons gesprek. Hoe bewapen je je als individu tegen de verleidingen van nepnieuws?

‘Door te twijfelen aan je eigen overtuigingen. Dankzij internet hebben we veel meer informatie tot onze beschikking, maar deze informatie moeten we goed kunnen filteren. En we moeten beseffen dat we niet alles weten, niet alles kunnen weten, niet overal expert in kunnen zijn. Een beetje achterdocht is gezond, maar te veel is gevaarlijk. Vertrouw meer in experts.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 27 juli 2021.