Sommige verzen in de Koran worden antisemitisch geïnterpreteerd. De soera’s duiken de laatste tijd op vanwege de oorlog in Gaza. Maar zijn ze wel anti-joods? Theoloog Ahmet Kurucan gelooft van niet. ‘Ze worden uit hun context gehaald.’

In een video op zijn YouTube-kanaal bespreekt de Turks-Amerikaanse theoloog Ahmet Kurucan het toenemende antisemitisme binnen de islamitische gemeenschap wereldwijd vanwege de oorlog in Gaza. Het valt op dat sommige verzen uit de Koran anti-joods en antichristelijk worden geïnterpreteerd en in antisemitische posts worden gebruikt op sociale media. Volgens Kurucan zijn die verzen ‘uit hun context’ gehaald. De Koran staat volgens hem een genuanceerde houding tegenover joden en christenen voor. De Koran waarschuwt alleen voor joden en christenen die zich openlijk vijandig opstellen tegenover moslims. 

In zijn video gaat Kurucan dieper in op de complexe relatie tussen moslims en niet-moslims, met name joden en christenen, zoals beschreven in de Koran. Hij bespreekt het veel aangehaalde 51e vers van de Soera Al-Ma’ida, waarin Allah opdraagt ‘geen vriendschappen te sluiten met joden en christenen’. Dat vers is ook vaak, in uitgelichte vorm, terug te lezen op kalenders die bij veel Nederlandse moslims thuis aan de muur hangen.

‘Ik woon al 23 jaar in New Jersey en ben actief voor de Amerikaanse stichting ‘Alliantie voor Gedeelde Waarden’, vertelt Kurucan in een Zoom-gesprek. Kurucan studeerde in 1985 aan de Theologische Faculteit in Ankara en heeft zich daarna in het Islamitisch Recht gespecialiseerd. Zijn proefschrift luidde ‘Vrijheid van meningsuiting in de islam’. Hij promoveerde aan de Atatürk Universiteit in de Turkse stad Erzurum. Kurucan is een religiewetenschapper die zich volop in het maatschappelijke debat begeeft. Vroeger had hij een column bij nu de verboden Turkse krant Zaman, die verbonden is aan de Gülenbeweging. Tegenwoordig schrijft hij voor de Turkse nieuwssite TR724 en sinds dit jaar heeft hij ook een eigen YouTube-kanaal.

Hoe zit het met de verzen in de Koran, die anti-joods of antichristelijk worden uitgelegd?

‘Belangrijk om te weten, ten eerste, is dat de Koran zich niet tegen joden of christenen keert en hen niet collectief tot doelwit maakt. Op basis van de Heilige Schrift kunnen ook moslims bekritiseerd en gewaarschuwd worden. De Koran nodigt iedereen, dus ook joden en christenen, uit om te geloven en tot vreedzaam samenleven.

‘Het vers al-Maidah 51, dat vaak wordt aangehaald in antisemitische boodschappen, staat niet op zichzelf. De context waarin dit vers staat wordt beschreven in vers 41 tot en met 53. In die verzen worden die joden aangesproken die met heidenen samenspanden tegen moslims, ondanks het feit dat ze al een verbond hadden met moslims. Met andere woorden, dit vers heeft betrekking op een specifieke tijd, een specifieke context en een specifiek gedrag. Het is verkeerd om dit vers uit zijn verband te trekken.

Ten tweede, om deze verzen te begrijpen, moeten we terug naar de jaren van 610 tot 632 na Christus in Medina en Mekka. Deze verzen zijn gebaseerd op gebeurtenissen tussen de verschillende religieuze groepen in de Arabische maatschappij van toen. Deze verzen werden geopenbaard in de eerste vijf jaar van de profetie. De profetie duurde echter nog eens vijftien jaar, waarin nog veel andere dingen zijn gebeurd, die eveneens leidden tot verschillende openbaringen aan de Profeet. Daarom is het belangrijk om een holistische benadering te hanteren.

Hoe kunnen we die verzen dan wel begrijpen?

‘Wij zijn geen Arabieren, dus in de vertaalslag gaat er ook veel mis.’ Kurucan citeert de vers in het Arabisch en zegt: ‘We moeten ook het Arabisch van die tijd goed snappen voordat we uitspraken kunnen doen’.

‘Het vers wordt doorgaans als volgt vertaald: ‘Je mag geen vriendschappen sluiten met joden en christenen’. Maar wali betekent in het Arabisch ook bondgenootschap, een pact. Dus het gaat hier om politiek. ‘Ga geen politieke bondgenootschappen aan met die joodse en christelijke stammen’, staat er eigenlijk. In de Turkse taal en andere vertalingen gaat deze context verloren.

‘Het gaat om strategische handelingen in een periode dat er veel politieke concurrentie was, met een relatief nieuwe religieuze gemeenschap van moslims. De joden verwachten een eigen profeet, de Messias. En dan komen de moslims ook met hun eigen profeet. Dit werkte allemaal ook politiek en economisch door. Voor iedereen was het een nieuwe situatie. Er werden aan alle kanten nieuwe allianties gesmeed. En in deze context moet dit vers uit de Koran begrepen worden. Het ging om vijandige joodse stammen, die met anderen samenspanden tegen de moslims. ’

Het vers is dus niet antisemitisch, maar het wordt wel antisemitisch gebruikt onder andere op islamitische kalenders.

‘Ik woon in de Verenigde Staten. Ik heb nog nooit zo’n kalender gezien. Ik weet niet wat de situatie in Nederland is. Maar uiteraard, mensen die het op deze manier gebruiken, zoeken in de Koran een rechtvaardiging voor hun jodenhaat. En dat kan alleen als je die citaten leest zonder te kijken naar de context.

‘De joodse gemeenschap leefde eeuwenlang in vrede en harmonie samen met moslims’

‘Maar daarmee gedragen deze moslims zich in wezen anti-islamitisch, omdat er in de Koran genoeg verzen te vinden zijn die erop wijzen dat er met joden en christenen vriendelijke relaties onderhouden kunnen worden. Zoals de Al-Imran soera, vers 199, waarin joden en christenen als rechtvaardige gelovigen en ‘volkeren van de heilige boeken’ worden erkend. In die zin is er in de Koran geen generaliserende, negatieve houding tegenover joden en christenen.’

Toch zijn er moslims die dit vers verkeerd interpreteren en gebruiken om antisemitisme te legitimeren.

‘Ja, er is een nieuwe mindset nodig onder vele moslims.’

Aan de andere kant zijn er in het Westen ook niet-moslims die deze Koranverzen antisemitisch interpreteren. Ze zien ze als bewijs dat de islam antisemitisch is.      

‘Ja, deze mensen lezen de Koran op een islamofobe manier. Zij kijken ook niet naar de historische, politieke context van de verzen van 1500 jaar geleden. Het is veel te simpel om die verzen uit te lichten en te plakken op het jaar 2023. Om algemene uitspraken over de Koran te doen, moet je naar het gehele plaatje kijken. En in de Koran zegt Allah dat er gerechtigheid moet zijn tussen verschillende geloofsgroepen en vrede. Dat is tenminste wat aan ons moslims als gelovigen is opgedragen. Westerlingen mogen dit niet uit het oog verliezen met simplistische verhalen over de islam. Anders is het alleen maar koren op de molen van extremisten.’

Oké maar moeten wij als moslims niet zelfkritisch zijn? Is er niet sprake van institutioneel antisemitisme binnen de islam?

‘Nee, dat zou ik niet zeggen.’

Maar die kalenders met anti-joodse verzen zijn bijna overal te verkrijgen. Ik ben als kind, opgegroeid in Nederland, vaker met die verzen geconfronteerd.

‘Het is natuurlijk niet goed als er haat tegen andere groepen wordt verspreid. Maar het is niet zo dat de hele islamitische gemeenschap op dezelfde lijn staat als die extremistische groepen. Uit de context gehaald kan elk woord of elke uitspraak gemakkelijk verkeerd worden geïnterpreteerd. Dat geldt ook voor Koranverzen. Zij kunnen, verkeerd uitgelegd, duizenden mensen op het verkeerde pad brengen. We moeten deze fout eerst zelf erkennen en vervolgens aan anderen uitleggen.

‘We hebben een serieuze paradigmaverschuiving nodig. Het is een feit dat de joodse gemeenschap eeuwenlang in vrede en harmonie samenleefde met moslims. Joden hebben hun geloofstradities in moslimlanden vrij kunnen beoefenen, vooral in vergelijking met Europa en elders. Toch hadden we het als moslims beter kunnen doen. En juist in onze tijd, waarin de spanningen zo hoog oplopen, zouden we nog meer moeten werken aan vrede tussen de joodse en islamitische gemeenschappen.’

Toch wilt u deze verzen geen institutioneel antisemitisme binnen de islam noemen?

‘Ik noem het niet institutioneel, omdat ik weet dat die verzen betrekking hebben op een specifieke historische en politieke context. Deze verzen kunnen ons, als ze correct worden geïnterpreteerd, iets vertellen over de huidige politieke conflicten. Maar aan de andere kant wil ik niet ontkennen dat ze op een antisemitische manier worden misbruikt. Dat doen ze ook.

Hoewel het buiten de theologische kaders valt, wil Kurucan de politiek-militaire dimensies van de Israëlische oorlog tegen de Palestijnen in Gaza niet negeren.

‘Zo zien we dat Israël nu zeer disproportioneel geweld gebruikt. Dat is nog niet eerder voorgekomen in dit eindeloze conflict. Sinds de eerste clashes, meer dan honderd jaar geleden, zijn er ongeveer 70.000 Palestijnen omgekomen. Nu zijn er, in minder dan een maand, al meer dan 12.000 Palestijnen gedood. 2500 mensen worden nog vermist. Meer dan de helft van de slachtoffers bestaat uit vrouwen en kinderen. Dat is niet uit te leggen. Daarom moeten we de toename van antisemitisme, hoewel het nooit een excuus mag zijn, ook zien in de context van het disproportionele Israëlische geweld tegen het Palestijnse volk. Want dit is volgens mij wel een verklarende factor voor het antisemitisme onder groepen moslims.’

Volgens de Leidse historicus Chris Quispel zijn antisemitische ideeën onder groepen moslims niet gebaseerd op theologische overtuigingen, maar heeft het alles te maken politiek. Het christelijke antisemitisme daarentegen is wel sterk theologisch, want de joden hebben volgens de christenen immers Jezus vermoord.

‘Dat klopt helemaal. Als het politieke geschil tussen Israël en Palestina op een goede manier wordt opgelost, op basis van gelijkwaardigheid en democratische principes, dan zou er helemaal geen haat zijn onderling. Vanuit onze religie is er namelijk geen enkel basis voor antisemitisme. De kwestie van islamitisch antisemitisme staat en valt bij de politieke kwestie sinds 1948.’