Hoogleraar Ronald van Raak schreef een boek over de wijsgerige ideeën van Erasmus en Spinoza. Zij leefden net als wij in tijden van grote polarisatie. 

Het zijn de grote namen, de Rotterdammer Erasmus en de Amsterdamse Spinoza – beroemd om hun vooruitstrevende ideeën over vrijheid en tolerantie. Maar die verering is pas van recente tijden. Lange tijd werden de twee filosofen zelfs gehaat, vertelt Ronald van Raak, filosoof en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit. In zijn boek Spelen met waarden, betalen met gedachten laat hij zien wie die twee mannen waren en hoe relevant hun denken nog is voor onze tijd.

Wanneer leefden Erasmus en Spinoza?

‘Desiderius Erasmus schreef in de zestiende eeuw. Dat was een tijd van religieuze tegenstellingen en polarisatie. In 1517 begon Maarten Luther zijn strijd tegen misstanden in de kerk. Het gaf de aanzet tot de Reformatie, waar het protestantisme uit ontstond.’

‘Benedictus de Spinoza werd zo’n honderdvijftig jaar later geboren in de zeventiende eeuw, de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Ook een tijd van religieuze en politieke spanningen. In het zogeheten Rampjaar 1672, waarin de republiek van alle kanten werd aangevallen, zijn de gebroeders De Witt in Den Haag na een volksgericht gedood. De moord emotioneerde Spinoza zeer. Hij wilde de straat opgaan met een bord ultimi barbarorum (ergsten der barbaren), maar gelukkig voorkwam zijn huisbaas deze actie door hem op te sluiten. Waarschijnlijk zou hij deze daad niet hebben overleefd.’

Wat was hun culturele achtergrond?

‘Erasmus was de bastaardzoon van een katholieke priester. Hij werd waarschijnlijk in 1469 geboren in Rotterdam, maar was eigenlijk altijd op reis door Europa. Hij wilde zich nergens vestigen. Hij stierf in 1536 in Bazel in Zwitserland.

‘Spinoza (1632-1677) kwam uit de Sefardisch-Joodse gemeenschap uit Amsterdam. Zijn vader was vanuit Portugal naar de Nederlanden gevlucht. We zouden het tegenwoordig een migratieachtergrond noemen.’

Hoe keken zij naar religie?

‘Erasmus was een katholieke priester, net als zijn vader, maar tegelijkertijd ook een groot criticus van de katholieke kerk. Hij vond dat geestelijken moesten leven volgens de moraal die ze predikten. Dat maakte hem geliefd bij de protestanten die de katholieke geestelijken bekritiseerden. Maar Erasmus moest ook niets van protestanten hebben. Hij vond hun geloofsleer net zo benepen. Hij voelde zich bij geen enkel dogmatisch geloof thuis.

‘Een van zijn werken was de vertaling van het Nieuwe Testament. Wat Erasmus heel belangrijk vond, is dat de interpretatie van de Bijbel niet meer alleen was voorbehouden aan priesters en theologen. Hij wilde dat mensen zelf de Bijbel gingen lezen en over Bijbelteksten nadachten. Hij haalde eigenlijk het Woord van God uit handen van de kerk en legde het neer in het publieke debat. Er moest discussie over mogelijk zijn. Hij vond dat de Bijbel weliswaar het woord van God was maar ook mensenwerk. De verhalen waren door geestelijken door de eeuwen heen gekopieerd en daarbij waren allerlei fouten ingeslopen.

‘Spinoza ging een stap verder. Hij had radicale filosofische ideeën. Hij had niet alleen kritiek op het Joodse geloof, maar op alle kerken van zijn tijd. Hij schreef de Ethica, een filosofisch boek dat begint en eindigt met God, maar deze vormde de basis voor een rationele filosofie, als een alternatief voor het religieuze denken. Om God te aanbidden had je geen priesters of kerken nodig. Je kon God ook niet om gunsten vragen of via rituelen bij Hem in een goed blaadje komen. Nee, om God te eren moest je nadenken, kennis hebben en snappen wat jouw relatie is tot andere mensen en tot de rest van de wereld.’

Dat moet wel tot commotie hebben geleid.

‘Erasmus kreeg grote problemen toen hij in 1509 Lof der Zotheid schreef, zijn beroemdste boek, omdat hij hierin de dwaasheden van de mensen liet zien. Dat leidde tot veel ophef. Spinoza werd vanwege zijn ideeën verbannen uit zijn Joodse gemeenschap, maar ook daarbuiten was hij niet geliefd. Wat hij publiceerde werd direct verboden. Zijn belangrijkste boek, de Ethica, durfde hij niet te uit te geven – dat gebeurde pas na zijn dood. Eeuwenlang is Spinoza in ons land vanuit religieuze hoek diep gehaat.’

‘Erasmus vond dat de Bijbel weliswaar het woord van God was maar ook mensenwerk’

Waar kwam die haat tegen Spinoza vandaan?

‘Ze zagen zijn ideeën als een aanval op hun geloofsovertuiging. Hij redeneerde op een abstracte, rationalistische wijze, helemaal in lijn met de wetenschap van zijn tijd. Dat werd gezien als een grote bedreiging. Daarbij kwam dat zijn denken niet alleen een kritiek was op het religieuze denken, maar ook een alternatief bood. Je kon met de filosofie van Spinoza in de hand God eren, zonder dat je jezelf hoefde te verbinden aan een geloofsgemeenschap.’

Spinoza en Erasmus waren dus fervente voorstanders van de vrijheid van geloof en meningsuiting.

‘Ja, maar er waren ook verschillen. Erasmus was zeer gelovig, maar vond ook dat je je moest inleven in het perspectief van een ander. Nadenken over waarom andere mensen dachten zoals ze dachten. Erasmus wilde dat kritiek doordacht was, niet gericht op de persoon, maar op de waarden die de persoon vertegenwoordigde. En de persoon die kritiek te verduren kreeg moest beseffen dat die kritiek niet tegen hem persoonlijk was gericht maar tegen zijn denkbeelden.’

‘Voor Spinoza gold dat hij als één van de eersten pleitte voor de vrijheid van meningsuiting. Maar dat bedoelde hij wel anders dan nu. Voor ons is vrijheid van meningsuiting soms een vrijbrief om alles te zeggen en mensen te beledigen. Spinoza zag dat anders. Hij zei: vrijheid van meningsuiting is belangrijk, niet omdat jij het recht hebt om alles te zeggen, maar omdat je de plicht hebt om een ander te begrijpen.’

Dus hij wilde eigenlijk een soort verplichte dialoog?

‘Hij deed een beroep op wederkerigheid en zag vrijheid als een investering in de maatschappij. Je kunt vrijheid niet opeisen, je moet het eerst aan een ander gunnen.

‘Dat geldt ook voor tolerantie. Veel mensen willen tegenwoordig graag zichzelf zijn, hun eigen identiteit uiten. Erasmus en Spinoza vonden dat dat alleen kan als je ook eerst interesse hebt in een ander.  Als je in een vrije samenleving wilt leven, zul je altijd ook respect en interesse moeten hebben in de opvattingen van een ander. Dan zie je waarin je verschilt, maar ook welke waarden je met elkaar deelt. En die gedeelde waarden hebben we nodig om te kunnen samenleven.’

Wat kunnen we vandaag de dag met de ideeën van Erasmus en Spinoza?

‘Ze leefden ook in een tijd van grote polarisatie, net als wij, waarbij de emoties hoog konden oplopen. Erasmus vond dat je discussies met anderen niet uit de weg moest gaan. Hij maakte gebruik van de nieuwe media die opkwam, de drukpers, en probeerde te leven van zijn pen. Hij wilde zijn lezers leren schrijven en denken. Dat deed je, vond Erasmus, altijd met humor en zelfkritiek.

‘Hij wilde zijn lezers leren dat een tekst niet perse een waarheid is die je moest bevechten, maar een uitnodiging om in discussie te gaan. Door een tekst te lezen, leer je het perspectief van een ander kennen. En doordat je ziet hoe een ander denkt, leer je ook dat jij zelf een bepaald perspectief en vooroordelen hebt. Dat is het spelen met waarden uit de titel van mijn boek.

‘Betalen met gedachten slaat vooral op Spinoza, die liet zien dat vrijheid en tolerantie ook inhouden dat je bereid bent om na te denken en kennis op te doen. Vrijheid is voor hem niet alleen een recht, om te mogen doen en laten wat je zou willen, maar vooral een plicht om te begrijpen wat anderen beweegt en in harmonie met elkaar te leven. Dat lijkt me nog altijd relevant.’

Ronald van Raak, Spelen met waarden, betalen met gedachten – Erasmus, Spinoza en dat wat ons bindt, Boom uitgevers, 144 blz., € 22,90.