Vrouwenrechten in Arabische landen zijn al tijden onderwerp van debat. De algehele tendens is dat de islam gelijke rechten voor man en vrouw zou tegenwerken. Maar klopt dat wel? Sociologe Saskia Glas (Radboud Universiteit Nijmegen), die vier jaar lang onderzoek deed naar religie en vrouwenrechten in Arabische landen en daarop in 2020 promoveerde, concludeert dat ons beeld bijgesteld kan worden. Specifiek keek ze naar de steun van de Arabische bevolking voor vrouwenrechten, omdat vaak gezegd wordt dat moslims geen vrouwenrechten willen steunen.

Hoe staat het met de vrouwenrechten in Arabische landen? Werkt de islam die tegen of niet?

‘Religie werkt sommige vrouwenrechten in verschillende landen wel tegen. Er zit een vrouwenonderdrukkend aspect in de religiositeit van Arabische mensen. Aan de andere kant werkt religie vrouwenrechten niet altijd tegen en kan de steun voor vrouwenrechten juist vergroten. Gemiddeld genomen hebben vrouwen in Arabische landen minder rechten dan in bijvoorbeeld Europese landen. Daarnaast geldt dat hoe vaker Arabische mensen naar de moskee gaan, hoe minder ze het idee van gelijke rechten tussen vrouw en man steunen. Dat komt omdat in moskeeën een conservatief en eenzijdig beeld van vrouwen wordt gepredikt. Toch beïnvloeden sommige manieren van religieus zijn het denken over gelijkheid juist positief. Arabische vrouwen die veel waarde hechten aan religie in hun dagelijks leven, steunen vrouwenrechten juist meer. Persoonlijke religiositeit gaat niet in tegen de steun voor vrouwenrechten.’

Maar wat dan wel?

‘Het gaat vooral om de interpretatie van religie en van de normen en waarden. In mijn onderzoek heb ik ook gekeken naar de opvattingen over gelijkheid in het onderwijs en de politiek. Daar zit een groot verschil in. Een vrouw als politiek leider wordt gezien als een bedreiging voor het gezin, terwijl dat bij een vrouw met een goede opleiding niet zo is. De redenering is dat hoog opgeleide vrouwen een betere moeder en huisvrouw zijn, terwijl een politieke carrière minder goed samengaat met het opvoeden van kinderen en het doen van het huishouden. Als vrouw sta je dan ook boven de man en dat wordt niet breed geaccepteerd.’

Dat zal bij een man niet snel gezegd worden?

‘Klopt, maar er zijn verschillende manieren om de islam te interpreteren. Imams hebben gemiddeld genomen een meer vrouwonderdrukkende interpretatie, terwijl feministische organisaties op basis van dezelfde teksten kunnen zeggen: dit is feministisch. Daarom is de publieke opinie zo belangrijk, want die zorgt ervoor dat regimes vrijheden toestaan. We moeten niet zeggen dat de islam patriarchaal, seksistisch, vrouwonvriendelijk is en daarmee uit, want het ligt veel genuanceerder. Er zijn andere opvattingen mogelijk. Daarom moet het debat niet afgekapt worden, maar juist gevoerd worden.’

Maar dat is toch het verleggen van het uitgangspunt, die ongelijkheid is er dan toch gewoon?

‘Ik denk dat je het te letterlijk neemt. Als je teksten uit de Koran, bijvoorbeeld over erfenissen, heel letterlijk neemt, dan ga je wel denken dat er ongelijkheden in staan. Maar wie zich niet blind staart op één tekst, ziet misschien dat er meer teksten voor gelijkheid dan voor ongelijkheid in staan. Je kan de Koran ook lezen als overgedragen in de zevende eeuw, waardoor je de inhoud moet vertalen naar nu. In de zevende eeuw kregen vrouwen bijvoorbeeld helemaal geen erfenis, waardoor ongelijke erfdelen alsnog als feministisch geïnterpreteerd kunnen worden.’

Veel westerlingen vinden het moeilijk om het idee van vrijheid dat zij hebben en het islamitisch geloof met elkaar te rijmen?

‘De islam kan een obstakel zijn voor vrijheid en vrouwenrechten, maar het is pertinent onwaar dat geloof en vrouwenrechten nooit samen kunnen gaan. Uit mijn onderzoek bleek dat onder tienduizenden respondenten, de helft vrouw en de helft man, zeker twintig procent van de zwaar gelovige moslims ook vrouwenrechten steunen. Dat is een minderheid, maar wel een substantiële en niet te negeren minderheid. Er wordt inderdaad vaak gezegd dat de islam vrouwen onderdrukt, wat soms wel en soms niet zo is, maar we moeten juist de condities vinden waaronder het gebeurt.’

Het beeld dat de islam vrouwenrechten onderdrukt is er helaas. Wat zijn die condities dan?

‘Het heeft ook te maken met het land zelf. Een belangrijk verschil tussen de Arabische landen is de mate van democratie. Nou is die regio op zich geen boegbeeld van democratie, maar dat betekent niet dat er geen verschillen tussen de landen zijn. Uit mijn onderzoek blijkt dat naarmate een land democratischer en vrijer is, mensen makkelijker religiositeit en de steun voor vrouwenrechten met elkaar kunnen rijmen. Als je mensen vrijer laat en een regering legt ze niet zoveel op, dan gaan ze echt zelf op zoek naar een progressievere interpretatie.’

‘Hoe vaker Arabische mensen naar de moskee gaan, des te minder ze vrouwenrechten steunen’

Waarom is het belangrijk om dat beeld wat betreft vrouwenrechten te veranderen?

‘Omdat het beeld ervan heel gesloten is, dat de islam haaks op vrijheid en vrouwenrechten staat. Als dat verhaal maar vaak en luid genoeg wordt verteld, geef je moslims minder mogelijkheden om hun religie zelf te interpreteren, terwijl uit mijn onderzoek naar voren komt dat als ze die mogelijkheden wel hebben, ze makkelijker feminisme en islam met elkaar rijmen.’

Heeft de islam ook emancipatoire kanten?

‘Ja, en dat wordt zelfs aangemoedigd. Niet per se overal, maar met name bij de ijtihad, een ander belangrijk concept binnen de islam. Daarbij wordt het zelf nadenken, reflecteren en het zelf interpreteren van je religie aangemoedigd. Het idee is dat iemand een betere moslim wordt door zelf na te denken in plaats van klakkeloos over te nemen wat je is verteld. Hier verwijzen feministische organisaties binnen de Arabische regio ook naar.’

Welke verschillen heeft u ontdekt tussen landen of achtergronden?

‘De steun voor vrouwenrechten is relatief hoog in landen als Marokko, Libanon, Algerije en Tunesië, de meer democratische landen, en minder hoog in de onstabielere landen, zoals Egypte, Jemen en Saudi-Arabië. Het is dus niet zo dat er in ieder land hetzelfde over vrouwenrechten gedacht wordt, want het blijkt dat er verschillen zijn in hoe makkelijk religie en feminisme gecombineerd worden.’

Steunen alle vrouwen vrouwenrechten evenredig?

‘Er zijn wel verschillen. Vrouwen die hoger opgeleid zijn steunen bijvoorbeeld gelijkheid meer dan laagopgeleide vrouwen. Hetzelfde geldt voor mannen. Opvallend is dat vrouwen makkelijker hun religie combineren met steun voor vrouwenrechten. Vrouwen geven een meer feministische interpretatie aan hun religie.’

‘Vrouwen steunen vrouwenrechten meer dan mannen, maar het verschil is minder groot dan je zou denken’

Hoe gevoelig liggen vrouwenrechten bij moslimmannen?

‘Dat verschilt. Vrouwen steunen vrouwenrechten over het algemeen meer dan mannen, maar het verschil is minder groot dan je zou denken. Er zijn best wel wat mannen die feminisme steunen. Maar het hebben van een baan zorgt er bij vrouwen meer voor dat ze vrouwenrechten steunen en bij mannen maakt dat niet uit. Wel steunen mannen en vrouwen vrouwenrechten minder als ze eenmaal getrouwd zijn.’

Hoe kan dat?

‘Doordat getrouwde mannen meer voldoen aan het ideaal van de status quo. Men hoort te trouwen en de man moet dan voor het inkomen zorgen en de vrouw moet het gezin verzorgen. Mannen en vrouwen die single zijn, hebben meer vrijheid en voldoen geen van beiden aan dat beeld. Maar zowel mannen als vrouwen blijven tegenwoordig langer alleen en voldoen beiden niet aan het traditionele beeld dat er is.’

Hoe beïnvloedt religie het denken over gelijkheid?

‘Positief en negatief. In Arabische landen wordt vaak gezegd dat feminisme iets westers is en daar niet hoort, maar door feminisme te onderbouwen met religie komt het wel beter aan. Religie is ook een struikelblok en in mijn onderzoek heb ik vooral gezien dat het gaan naar de moskee daar mee samenhangt. Mensen die vaker naar de moskee gaan, zijn gemiddeld genomen minder feministisch. Vrouwenonderdrukking is vaak religieus onderbouwd. Het is te makkelijk om te zeggen dat mensen helemaal voor of helemaal tegen vrouwenrechten zijn. Uit mijn analyses blijkt dat dus 20 tot 25 procent van de mensen in Arabische landen vrouwenrechten echt steunt en een iets kleinere groep van 15 procent dat helemaal niet doet, maar de grootste groep is die in het midden en die is gematigd.’

Hoe staat het met de rechten van islamitische vrouwen hier in Nederland?

‘Het debat over integratie van moslims speelt hier een grote rol. Sommige maatschappelijke debatten schetsen het beeld dat moslims niet de kernwaarden van de westerse liberale democratie delen, en blijkbaar is gendergelijkheid een kernwaarde. Ik heb wel al een onderzoek gedaan, maar dat is nog niet gepubliceerd. Hieruit blijkt dat het voor migranten in landen die meer van dit soort ideeën onderstrepen – en waarin meer populistische partijen zijn en waarin media meer buitensluiten – moeilijker is om vrouwenrechten te steunen. In Nederland helpt het echt niet om vrouwen te laten integreren door maar te blijven zeggen dat hun religie ze onderdrukt en ze onze waarden niet steunen. Maar de steun voor vrouwenrechten is hier wel veel groter dan in Arabische landen.’

‘Vrouwen geven een meer feministische interpretatie aan hun religie’

Wat moet er nog veranderen?

‘Dat mensen vrijer worden gelaten in hoe ze hun religie interpreteren. Daarnaast mag ook het publieke debat wat genuanceerder gevoerd worden, zodat we moslims niet opleggen hoe ze hun religie moeten interpreteren. Zo blijkt uit mijn onderzoek dat als dat gebeurt, ze hun religie feministischer interpreteren.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 5 oktober 2020.