De meeste mensen associëren hoofdbedekking bij vrouwen vooral met de islam. Toch kent ook het christendom een lange hoofddekselgeschiedenis, eentje die nog niet is uitgespeeld.

‘Ik ben ook maar een mens’, sputtert Imane met een vette Volendamse tongval. Ze schuift nerveus haar ringen heen en weer terwijl ze, samen met haar vader, een interview geeft op het YouTube-kanaal Islaam TV. ‘Ik heb niemand kwaad gedaan met een hoofddoek. Dus waarom dit?’ Een hoofddoek op een katholieke school, dat hoort niet, zo dacht de directie van het Don Bosco-college te Volendam in 2011. De school verplichtte haar leerling Imane Mahssan om blootshoofds de lessen te volgen. Imane vocht dat besluit aan. Het werd een rel, en een geschil dat tot aan de rechtbank ging.

Het actiecomité Platform Stop Racisme en Uitsluiting was een van de supporters van Imane in de zaak, en besloot haar te steunen met een speciaal middel: een pamflet getiteld ‘het katholieke hoofddoekje’. Het argument: het hoofddoekje gaat helemaal niet in tegen de katholieke waarden, zoals de directie beweerde. Groot op de omslag staat Moeder Theresa, de heilige katholieke superster, mét blauw-witte hoofddoek. In de volgende dertien pagina’s schrijft het actiecomité uitgebreid over alle vormen van katholieke hoofdbedekking. Met als conclusie: het Den Bosco-college draagt geen katholieke waardes uit door het verbod. Sterker nog, de directie ‘tast daarmee het katholieke karakter van de school aan.’ Wie zich verdiept in de geschiedenis van christelijke hoofdbedekking, ziet dat het comité zeker een punt heeft. Christelijke hoofdbedekking, ook in Nederland, kent een ingewikkelde geschiedenis van opkomst, ondergang en stille overleving.

Korinthiërs

‘De man is niet omwille van de vrouw geschapen, maar de vrouw omwille van de man. Daarom, en omwille van de Engelen, moet een vrouw zeggenschap over haar hoofd hebben’, luidt een zekere brieftekst in de Bijbel. De afzender van deze brief is niemand minder dan de apostel Paulus. Hij is ontstemd geraakt over de geloofspraktijk van de Korinthiërs: een ontuchtpleger, die met de vrouw van zijn vader woont, leeft in hun midden – en de rest van de gemeente gaat nog gewoon met hem om! Paulus legt de Korinthiërs nog één keer uit hoe de relatie tussen man en vrouw hoort te zijn. Hij geeft daartoe één specifiek gebod dat de meeste mensen tegenwoordig vooral met de islam associëren: ‘Het haar van de vrouw is haar gegeven om een hoofdbedekking te dragen.’

Frank Bosman is cultuurtheoloog aan Tilburg University. Hij bevestigt dat de brief van Paulus, naast de connotaties van zuiverheid en nederigheid, de basis is waarop veel vrouwen sluiers in de kerk droegen. ‘Jezus heeft het nooit over hoofdbedekking. De vrouwen die hun hoofd bedekken grijpen terug op Paulus.’

Tot en met de jaren zestig is hoofdbedekking in de kerk gebruikelijk ‘aan beide zijden van de Reformatie’ – zowel bij katholieken als protestanten. Bij katholieken gaat het vaak om een ‘mantilla’, een sierlijke hoofddoek uit Italië of Spanje die het haar gedeeltelijk bedekt, als een Iraanse sluier. Maar altijd geldt ook: de hoofddoek is een manier om verschil te laten zien, met breed scala aan verschillende stoffen en kwaliteiten. Bosman: ‘Officieel was er geen verschil, maar officieus kon je wel aan de hoofddoek zien hoeveel geld iemand had.’

Pius X

Maar ook vroeger was de sluier geen vanzelfsprekendheid, zegt Bosman. ‘Daar werd tweeduizend jaar, sinds Paulus, lustig over gediscussieerd.’

De grootste afgang van de katholieke hoofdbedekking komt in de jaren zestig. Terwijl de secularisatie in volle gang is, houdt de katholieke kerk het Tweede Vaticaanse Concilie: een massale vergadering van drie jaar, in een poging de kerk te moderniseren. Voortaan is de mis in de volkstaal in plaats van het Latijn. Ook dragen priesters vanaf dan niet langer verplicht een lang gewaad, een toog. Tevens debatteren in die tijd velen, ook vrouwen, over de plaats van de hoofddoek. Bosman: ‘Veel vrouwen kwamen toen tot de conclusie dat een hoofddoek eigenlijk niet meer nodig was.’

Toch is de hoofddoek voor christelijke vrouwen niet helemaal verdwenen. Bosman noemt de beweging Pius X, een streng-conservatieve katholieke stroming. Daar dragen de vrouwen weer mantilla’s, als een symbool voor hun gedachtegoed. Daardoor krijgt de hoofdbedekking ook een politieke lading. ‘Als je nu een kerk ingaat en je ziet een vrouw met een mantilla op, zullen mensen denken: ‘Zo, da’s een stevige.’’ Bosman benadrukt dat hij geen hard bewijs heeft voor de stelling, ‘maar het zou me niets verbazen als de nieuwe mantilla’s ook komen door het voorbeeld dat moslima’s geven met hun hoofddoek.’

Gereformeerd

Niet alleen de katholieken, maar ook protestantse christenen droegen vaak hoofdbedekking – niet een mantilla, maar een hoed. Elsbeth Gruteke is predikant in de Protestantse Gemeente Zeewolde. Ze reist regelmatig het land door om voor te gaan in de dienst, maar ze ziet nauwelijks hoeden meer. In Amsterdam, waar Gruteke ook predikant was, verdween de laatste hoed jaren geleden. Ook elders zijn de hoeden slechts spaarzaam aanwezig. Predikanten dragen zelf geen hoed, en Gruteke geeft zelf ook geen adviezen voor kerkgangers. ‘Laat mensen gewoon dragen wat ze willen’, zegt ze, ‘Het maakt mij niks uit.’

Alleen de conservatieve reformatorische gemeenten zijn nog een bolwerk van hoofdbedekking in protestants Nederland, stelt Gruteke. Daar combineren vrouwen zondagse hoeden vaak met een lange rok. Ze verwijst naar de website Refoweb, waar bezoekers discussiëren over de gereformeerde levensstijl. Daar is hoofdbedekking uiterst relevant, wat blijkt uit de talrijke vragen daar – en uit de grote weelde aan antwoorden.

‘Sommige slagschepen of ufo’s zijn nog mooier dan de andere’, schrijft gebruiker ‘3parels’ die sluiers bepleit in plaats van de gebruikelijke hoeden. Als reactie zegt ‘Prisma23’ dat men ‘nog wat kan leren van wijze waarop moslima’s hun hoofdbedekking uitkiezen en dragen’. Gebruiker ´Juni´ ziet in de hoofdbedekking vooral de gewoonte van de streek: die is overal anders, ‘net zo veranderlijk als het weer…’ ‘Drernie’ is er in elk geval klaar mee, typt hij driest: ‘Wordt het niet eens tijd dat men zich met meer relevante zaken bezighoudt ipv deze bijzaken? Dit is een typisch Nederlandse discussie.’

Compleet

Bijzaak of niet, gelovigen publiceren heel wat over hoofdbedekking, zoals Refoweb bewijst. Een van de stukken die de afgelopen tijd verscheen was van de katholieke Cindy Smeets, die juist weer besloot om een hoofddoek te gaan dragen – en dan niet alleen in de kerk, zoals gebruikelijk. Op de website NieuwWij plaatste zij een blog over haar ervaringen.

Ook zij neemt het vers van Korinthiërs als uitgangspunt, wat perfect rijmt met haar visie op het huwelijk: ‘In de relatie tussen mij en mijn man, neemt hij de beslissingen. Hij stelt de regels. Ik heb inspraak natuurlijk, maar hij bepaalt.’

Daarnaast zijn er allerlei andere motieven, zegt ze: aan haar kinderen biedt een hoofddoek tegenwicht tegen seksualisering in de maatschappij en geeft het een bewijs dat je eigen keuzes kan maken, maar vooral: ‘Een gevoel. Het gevoel dat er iets niet compleet was.’ En nu: ‘Alles is hoe het hoort te zijn. Het gevoel van compleet zijn.’

Niet ter zake

Cindy Smeets schreef dit in 2017 – zes jaar nadat het Don Bosco-college de hoofddoek van Imane Mahssan verbood vanwege het katholieke karakter van de school. De directie van de school won de rechtszaak die volgde, maar de rechtbank bevestigde niet dat de hoofddoek niet per se zou passen bij een katholieke school. De rechtbank stelde daarentegen dat niemand anders iets kan zeggen over het label ‘katholiek’ dan de directie zelf: ‘dat er geen les wordt gegeven door nonnen of broeders, geen gezamenlijke kerkdiensten worden bezocht en jongens en meisjes bij elkaar in de klas zitten, doen niet ter zake’, luidt de uitspraak. ‘De beoordeling wat nodig is voor de verwezenlijking van de godsdienstige grondslag, komt […] toe aan de Stichting zelf.’

Het college bevestigde zijn autoriteit, maar over de inhoud van het katholieke karakter is niets besloten. Dat past perfect bij de geschiedenis van de christelijke hoofdbedekking. Want als Cindy Smeets uiteindelijk één ding laat zien, is dat christenen over hoofddeksels nog lang niet zijn uitgepraat.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 8 mei 2019.