Dirk Verhofstadt heeft een herziene versie van zijn Dagboek 1933 uitgebracht, omdat Donald Trump volgens de filosoof een groot gevaar vormt voor de liberale democratie. De parallellen met de jaren dertig zijn inmiddels onmiskenbaar.

Drie jaar na Dagboek 1933 verschijnt een herziene herdruk waarin de Vlaamse filosoof en publicist Dirk Verhofstadt waarschuwt dat het gevaar dichterbij is gekomen dan hij toen kon vermoeden. Met Donald Trump opnieuw in het Witte Huis ziet hij hoe democratische instituties verzwakken, autoritaire reflexen toenemen en parallellen met de jaren dertig steeds zichtbaarder worden. Het is nu menens.

In 2022 schreef u het Dagboek 1933, waarin u waarschuwde dat de geschiedenis zich misschien weer zou herhalen. Is dat nu gebeurd, met Donald Trump opnieuw in het Witte Huis?

‘De geschiedenis zal natuurlijk zich nooit exact herhalen, maar de parallellen tussen wat in Duitsland in de jaren dertig gebeurde en vandaag worden steeds duidelijker. We zien wereldwijd dat er een omslag bezig is van parlementaire democratieën naar autoritaire staten. Denk aan Vladimir Poetin, Recep Tayyip Erdogan, Viktor Orban, Robert Fico (de premier van Slowakije, red.) en anderen.

‘De taal van extreemrechts wordt ook steeds meer overgenomen, ook in onze contreien. Het is niet omdat Geert Wilders zetels verloor dat extreemrechtse ideeën zijn verdwenen, integendeel. Kijk naar de winst van JA21 en FvD, en dan heb je nog de BBB en de VVD die veel ideeën over het migratiebeleid overgenomen hebben van de PVV. Maar het klopt dat we met Donald Trump in de Verenigde Staten een duidelijker en concreter beeld krijgen van hoe een parlementaire democratie afglijdt naar een autoritair regime.’

In hoeverre zijn de VS nog wel een vrije democratie?

‘Dat is het nog, kijk naar de verkiezingen in New York, New Jersey en Virginia. Er bestaan nog sterke tegenkrachten in de VS, maar de politiek van Trump is stilaan maar zeker bezig met het ondergraven van de fundamenten van de liberale democratie, de rechtsstaat en vooral dan van de scheiding der machten. Door zijn batterij aan presidentiële besluiten vanaf het begin van zijn tweede ambtstermijn, werden zowel de wetgevende macht, het Congres, als de rechterlijke macht in snelheid genomen. Ze werden verrast door het snelle handelen van de president. Zijn meerderheid in het parlement volgt hem bijna blindelings. Er zijn wel rechterlijke bezwaren en afwijzingen, maar Trump heeft op dat vlak een enorme troefkaart in handen, namelijk zijn meerderheid aan conservatieve rechters in het Hooggerechtshof.

‘Trumps greep op de staat wordt  steeds groter’

‘Trumps minachting voor rechters die hem zogezegd tegenwerken is ongezien in de Amerikaanse geschiedenis. Zo noemde hij de federale rechter Boasberg een ‘left radical lunatic’.  De VS zijn dus wel nog een democratie, maar Trumps greep op de staat wordt wel steeds groter. Het is duidelijk dat hij uit is op het behoud van de macht voor hemzelf en voor zijn mogelijke opvolger, zoals James David Vance.’

Heeft u ook concrete voorbeelden van die aantasting van de democratie?

‘Wel, in Texas en andere staten is men volop bezig met gerrymandering, waarbij men de kiesdistricten zo hertekent dat er meer Republikeinse verkozenen zullen zijn. Vanuit Democratische hoek komt daar nu reactie op met Proposition 50 in California, een grondwetswijziging in de staat Californië die het mogelijk maakt om halverwege het decennium de kiesdistricten voor het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden opnieuw te tekenen, met als doel het electoraal voordeel van de Democratische Partij te vergroten, maar waar gaat dat eindigen?

‘Trump wil ook het stemmen per brief afschaffen, wat vooral nadelig zou zijn voor senioren. Of meer concreet bewijs van staatsburgerschap opleggen, wat nadelig zou zijn voor zwarten en andere minderheden. Of neem zijn inzet van het leger, de National Guard, om zogezegd de criminaliteit te bestrijden, terwijl dat is tegenspraak ik met het tiende Amendement van de Amerikaanse grondwet. Trump heeft het regelmatig over de noodtoestand om zijn beslissingen te legitimeren.’

Misschien moet ik de Godwinvraag toch stellen: in hoeverre kun je Trump met Adolf Hitler vergelijken?

‘Dat is natuurlijk niet eenvoudig omdat ze in verschillende tijden leefden en leven. Maar ik wil toch op een aantal psychologische parallellen wijzen. In 1944 kreeg de Amerikaanse psycholoog Walter Langer de opdracht van de Amerikaanse inlichtingendienst om een psychologisch profiel op te maken van Hitler. Dat verscheen na de oorlog onder de titel ‘The Mind of Adolf Hitler’. Volgens hem waren de primaire regels van de Führer het volgende: ‘Geef nooit een fout of vergissing toe; geef nooit toe dat er iets goeds in uw vijand kan zijn; laat nooit ruimte voor alternatieven; accepteer nooit de schuld; concentreer je op één vijand tegelijk en geef hem de schuld van alles wat fout gaat.’

‘Trump geeft, net zoals Hitler, nooit een fout of vergissing toe, zegt nooit dat zijn tegenstanders iets goed hebben gedaan, accepteert nooit de schuld en concentreert zich systematisch op een vijand die hij dan de schuld geeft van alles wat fout gaat. Hij liegt doelbewust, zoals ook blijkt uit zijn presidentiële campagne van 2024 en zijn tweede ambtstermijn die begon in januari 2025. Een opvallende leugen sprak hij uit in zijn debat met Kamala Harris op 10 september 2024. Toen herhaalde hij een neonazistische hoax dat Haïtiaanse immigranten in Springfield, in de staat Ohio, honden, katten en andere huisdieren opaten, iets wat de moderator na factchecking ontkrachtte. Trump gaf geen bewijs en de burgemeester van het stadje ontkende dit onmiddellijk. Het leidde echter tot bommeldingen en de belaging door white supremacists van de immigranten.

‘Als president beweert Trump regelmatig dat Oekraïne verantwoordelijk is voor de Russische inval. Volodymyr Zelensky zei dat Trump desinformatie verspreidde, maar die herhaalde het opnieuw. Verder loog hij over de opbrengst van de fraudebestrijding door DOGE (Department of Government Efficiency, het Departement voor Overheidsefficiëntie, red.) die veel minder heeft opgebracht, de immigratiecijfers, de hulp aan Oekraïne, de situatie van de economie onder Joe Biden en hemzelf, autisme, energievoorziening, Panama, enzovoort. Als de cijfers over de stijging van de levensduurte, de inflatie of de werkloosheid hem niet zinden, ontsloeg hij de leidinggevenden van de betrokken diensten.

‘Trump beweert regelmatig dat Oekraïne verantwoordelijk is voor de Russische inval’

‘De parallel met de propagandatechniek van naziminister Joseph Goebbels is hier duidelijk. Die ondergroef in de jaren dertig ook de waarde van feiten. Kritische dag- en weekbladen werden door de nazi’s verboden of moesten zich volledig onderwerpen aan de censuur van het regime. Waarheid maakte stapsgewijs plaats voor overdrijving, bagatellisering, misleiding, holle retoriek, radicalisering, fanatisme en regelrechte onjuistheden die de burgers, soms tegen beter weten in, moesten geloven.

En grootheidswaanzin?

‘Inderdaad. Zowel Hitler als Trump geloven in hun uitverkorenheid en onfeilbaarheid. Hitler overleefde enkele moordaanslagen en Trump ook op 13 juli 2024 toen een kogel rakelings langs zijn oor raakte. Hij schreef op Truth Social dat het alleen God was ‘die het ondenkbare voorkwam’. In het sterk gelovige Amerika had dit heel wat impact. Hitler had een duidelijk plan voor ogen en achtte zich onfeilbaarheid, vaak tot verbijstering van zijn generaals. Trump zegt van zichzelf dat hij geen enkele fout maakt, integendeel, hij draagt soms een pet met de woorden ‘Trump was right about everything’.

‘De grootheidswaanzin van Hitler was algemeen gekend. Zelfs tot diep in de oorlog bleef hij met zijn architect Albert Speer plannen maken voor de ‘Welthauptstadt’ Germania, met een gigantische triomfboog en een reusachtige ‘Volkshalle’. Trump laat een reusachtige balzaal bouwen in de plaats van de East Wing van het Witte Huis. Hij heeft ook plannen voor de bouw van een soort Arc de Triomphe voor zichzelf in Washington DC. En hij liet al enkele keren vallen dat hij zijn gezicht op Mount Rushmore zou willen zien. In een interview met The Atlantic op 24 april 2025 zei Trump: ‘I run the country and the world’. Ik vrees dat hij dat meent.’

Over moordaanslagen gesproken, is de moord op Charlie Kirk een soort Rijksdagbrandmoment geweest, net als de mislukte coup tegen Erdogan in 2016 dat voor Turkije was?

‘In zekere zin wel. Net als de brand van de Reichstag in 1933 voor de nazi’s, leek dit voor Trump het momentum om zijn critici en tegenstanders opzij te schuiven. Op 20 september 2025 riep hij zijn minister van Justitie op om zijn politieke tegenstanders te vervolgen. Wie die tegenstanders exact zijn is niet duidelijk, maar Trump had het specifiek over ‘de vijand van binnenuit’. De president en zijn adviseurs verwijzen naar ‘radicale linksen’, ‘progressieve organisaties’, ‘diegenen die demoniseren’ of ‘het ngo-netwerk dat geweld aanwakkert, faciliteert en eraan deelneemt’. Uiteindelijk vaardigde Trump op 22 september 2025 een presidentieel besluit uit waarin hij verklaarde dat antifa een ‘binnenlandse terroristische organisatie’ is die ‘de Amerikaanse regering, wetshandhavingsinstanties en ons rechtssysteem’ wil omverwerpen. Antifa is echter geen formele organisatie. Het is eerder een paraplu-beweging van linkse, socialistische en liberale antifascistische activisten, demonstranten en protestgroepen. In de praktijk gaat het om mensen die zich, zonder enige centrale structuur of leiding, verzetten tegen het fascisme, maar door de regering worden weggezet als ‘radicale linksen’. En die wil Trump laten verbieden. Dat is gevaarlijk, want dan kan hij elke persoon en organisatie die kritiek heeft op zijn beleid, als ‘antifa’ of ‘radicaal-links’ wegzetten.

‘Ook in Europa, onder meer in Nederland en België, willen extreemrechtse politici Antifa aan banden leggen omdat antifascisme terrorisme zou zijn. Rosan Smits, van het Nederlandse online journalistiek platform De Correspondent, wijst er terecht op dat het antifascisme verbieden juist fascistisch is. Het verbieden van antifascisme zou, net als in de jaren dertig onder het nazisme, de tegenstand tegen een autoritair of dictatoriaal beleid in de kiem smoren. In elk geval ben ikzelf als liberaal een overtuigde antifa, een antifascist. Een zelfverklaarde liberaal die geen antifascist is, is niet liberaal. Het dan ook onbegrijpelijk dat de VVD onder leiding van Dilan Yesilgöz heeft meegestemd voor een motie van Forum voor Democratie om antifa als terroristische organisatie te bestempelen.

‘Dat neemt natuurlijk niet weg dat als iemand zich antifa noemt en gewelddaden pleegt, streng moet aangepakt worden, daar hebben we de rechterlijke macht voor. Maar dat geldt natuurlijk ook voor mensen met andere overtuigingen die materiële of lichamelijke schade aanbrengen. Zo zien we dat er steeds meer geweld gebruikt wordt door extreemrechts. In mijn boek heb ik daar een hele lijst van opgesomd, van Anders Breivik, over Brenton Tarrant tot de gewelddadige demonstratie van extreemrechts in Den Haag op 20 september 2025.’

In Duitsland werden in 1933 enkele maanden na Hitlers machtsovername alle andere partijen verboden. In de Verenigde Staten is de situatie zorgelijk, absoluut, maar de Democratische Partij is niet verboden. Sterker nog, ze boekte grote successen bij de lokale verkiezingen van 4 november.

‘Ja, ik zei dat al, al was dat in steden en staten die al grotendeels Democratisch waren of zijn. Nogmaals, de VS is momenteel geen dictatuur, maar het is wel stevig op weg om een autocratie te worden. En wat die uitslagen betreft: ik voorspel nog zware botsingen tussen Trump en bijvoorbeeld de pas verkozen van New York burgemeester Zohran Mamdani.

‘De president zal het begrip ‘noodtoestand’ steeds verder uitrekken. De inzet van het leger tegen burgers bijvoorbeeld, vormt volgens veel juristen een gevaar voor de fundamentele rechten en vrijheden. ‘Hij kondigt volstrekt valse noodtoestanden af om zijn macht uit te breiden, de grondwet te ondermijnen en de burgerlijke vrijheden te vernietigen,’ aldus hoogleraar rechten Ilya Somin van Yale University.

‘De president zal het begrip ‘noodtoestand’ steeds verder uitrekken’

‘Maar er zijn nog zorgen voor de Amerikaanse democratie. Volgens veel juristen schendt Trump met zijn massadeportaties verschillende amendementen van de Amerikaanse grondwet. Amendement 1 over het waarborgen van de vrijheid van meningsuiting door journalisten aan te vallen en kritische stemmen te intimideren; Amendement 4 over het oppakken en deporteren van mensen zonder rechterlijk bevel; Amendement 6 dat voorziet in een eerlijk proces en rechtsbijstand, iets wat veel van de gedeporteerden niet hebben gekregen; Amendement 8 dat een wrede behandeling van verdachten van criminele feiten verbiedt; Amendement 10 over de bevoegdheden die toebehoren tot de afzonderlijke Staten zoals het inroepen van hulp van de National Guard; en Amendement 14 dat het staatsburgerschap toekent aan al wie op Amerikaanse bodem wordt geboren. Tegelijk zet hij zoveel mogelijk regeringsgetrouwen op belangrijke posities. Het betekent een overname van het bestuur en duwt de VS in de richting van een autoritaire staat.’

Hoe kunnen de Verenigde Staten de weg naar democratie weer terugvinden?

‘Dat kan enkel door twee zaken: de rechterlijke macht, in casu het Hooggerechtshof, moet Trump binnen het grondwettelijke gareel houden en hem dwingen om de democratische spelregels te volgen. En vervolgens door een grote verkiezingsoverwinning van de Democraten in 2028. Ik zeg een ‘grote’ verkiezingsoverwinning, want Trump zal bij een klein verschil opnieuw beweren dat er vals gespeeld is. Maar in elk geval heeft hij nu al enorme schade toegebracht door de uitrol van Schedule F, waarbij hij tienduizenden ambtenaren heeft afgedankt en vaak vervangen door loyalisten. Dit ondermijnt de onafhankelijkheid van de overheid en vormt een gevaar voor de check and balances (het in toom houden van de verschillende machten van de Amerikaanse overheid om machtsmisbruik te voorkomen, red.).’

Duitsland werd begin jaren dertig geplaagd door een enorme politieke polarisatie tussen nazi’s en communisten. Het communistische gevaar was een van de redenen waarom de conservatieve elites maar met Hitler in zee gingen. Denkt u dat ‘woke’ nu dezelfde rol speelt als de communisten toen?

‘Het lijkt me veel breder dan woke. Het is letterlijk een polarisatie tussen autoritaire krachten en democratische krachten. De Californische gouverneur Gavin Newsom en de New-Yorkse burgemeester Mamdani zijn daar goede voorbeelden van. De reactie van de Republikeinen en extreemrechts tegen woke is eerder een culturele strijd die mee moet zorgen voor die polarisatie. Vandaar het beleid van Trump tegen DEI (Diversity, Equity and Inclusion, Diversiteit, Rechtvaardigheid en Inclusie, red.), waarmee hij universiteiten, cultuurhuizen, musea en het onderwijs aanvalt en zijn narratief wil opdringen.

‘Wat we momenteel zien is eerder een woke-gebeuren vanuit extreemrechtse hoek, een doorgedreven cancelculture zoals we zien in heel wat schooldistricten en bibliotheken in de VS waar boeken over LGBTQ, racisme, slavernij, transgenders en dergelijke worden gebannen.’

Dat lijkt op de boekverbrandingen in nazi-Duitsland…

‘Inderdaad, op 10 mei 1933 werden in nazi-Duitsland allerlei boeken van nazi-tegenstanders verbrand. In het bijzonder ook de geschriften van de Joods-Duitse arts en seksuoloog Magnus Hischfeld omwille van zijn acceptatie van homoseksualiteit, iets waar extreemrechtse krachten vroeger en vandaag grote problemen mee hebben. Denk aan Viktor Orbán die de jaarlijkse Pride-mars in Boedapest wilde verbieden.

‘Maar het feit dat meer dan honderdvijftigduizend toch op straat kwamen, ondanks de intimidatie van Orbán, moet ons hoop geven dat er gelukkig veel mensen weerstand bieden en opkomen voor hun rechten en vrijheden. Als liberaal vind ik dat heel belangrijk. We mogen over de toenemende impact van extreemrechts niet langer zwijgen. We moeten hun doelstellingen ontmaskeren en opkomen voor datgene waar onze voorouders voor gevochten hebben: vrijheid, gelijkheid en solidariteit.’

Dirk Verhofstadt, Dagboek 1933, Houtekiet, 532 blz., € 29,99