De opzet van indertijd – het plan van de toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kofi Annan – om middels een referendum op het eiland over een herenigingsplan van de ‘Griekse’ en ‘Turkse’ helften de tweedeling op te heffen, was mislukte jammerlijk. Daarmee werd voor de zoveelste keer de veelvuldige illusie in diplomatieke kring, dat men van buitenaf iets dergelijks met rationele argumenten en het voorhouden van een wortel kan afdwingen, beschaamd. De Turkse inwoners van het eiland stemden namelijk in meerderheid voor, de Griekse in meerderheid tegen. Het dankzij Athene’s veto afgedwongen bizarre resultaat was vervolgens dat Grieks-Cyprioten voor hun obstructie met het EU-lidmaatschap werden beloond en de Turks-Cyprioten voor hun meegaandheid werden bestraft. Daarmee was de hereniging van de baan en de stok achter de deur om Grieks-Cyprus te bewegen daaraan mee te werken, verdwenen. Men was binnen. Nadien ook anderszins niet tot onverdeeld genoegen van Brussel, zoals tijdens de kredietcrisis van 2008 bleek, toen Cyprus een bancaire vluchtheuvel bleek voor het maffiose grote Russische geld.

Belangrijker was dat, ook toen men in Brussel er nog wel van uitging dat Recep Tayyip Erdogan Turkije democratischer zou maken, Ankara en Athene ten aanzien van Cyprus bikkelhard tegenover elkaar bleven staan: Turkije weigerde de regering van Grieks-Cyprus als gesprekspartner te erkennen en in het verlengde daarvan om schepen van Cyprus in Turkse havens toe te laten. Dat punt is sindsdien als een zwaard van Damocles boven de toetredingsonderhandelingen blijven hangen. Het speelde twaalf jaar terug tijdens het Nederlandse Europese voorzitterschap, toen toenmalig premier Jan Peter Balkenende en minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot uit Ankara terugkeerden en verklaarden dat de kern van de kwestie was opgelost. Alleen de precieze uitwerking moest over een paar maanden geschieden. Daarmee kwam dat op het bordje van de Britten, die in het najaar van 2004 Nederland als voorzitter opvolgden. Die zijn er ook niet uitgekomen.

Nu lijkt er plotseling nieuwe hoop te zijn: de leiders van de Grieks- en Turks-Cyprioten praten over een oplossing van het al bijna een halve eeuw durende conflict. Tot de belangrijkste pijnpunten behoort de toekomstige staatkundige structuur en de eventuele terugkeer van de in 1974 uit ‘andermans’ eilandhelft verdreven/gevluchte Grieks- en Turks-Cyprioten naar hun oude huizen, die intussen al lang door anderen worden bewoond. Moet er, als zo’n terugkeer om die reden niet mogelijk is, omdat die immers een nieuwe gedwongen verhuizingsgolf zou veroorzaken, voor de ontheemden schadevergoeding komen? Het is een vraag die ons maar al te bekend voorkomt van een conflict even verderop in de regio: het nog veel hopelozer (want ook nog eens veel sterker religieus getinte) conflict tussen Israël en Palestina.

De deling van Cyprus herinnert ook aan de deling van Ierland en daaruit vallen ook voor Cyprus enige lessen te trekken. Net als in het geval van Cyprus had ook de Noord-Ierse kwestie twee dimensies: een plaatselijke tegenstelling tussen beide (de pro-Ierse en pro-Britse) bevolkingsgroepen in het gebied zelf en een nationaal-ideologische tussen beide landen op de achtergrond. Wat hier een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van vrede was, was dat zowel de bewoners van de republiek Ierland als van het Verenigd Koninkrijk inmiddels in overgrote meerderheid waren gaan vinden dat de oplossing vooral aan de inwoners zelf moest worden overgelaten. Dat gaf Dublin en Londen de mogelijkheid om hun eigen (botsende) claims te laten varen, en de Ierse en Britse premier de ruimte om een bemiddelende rol te spelen. De tweede belangrijke factor was de Europese éénwording, waardoor – met het wegvallen van de grenzen – de vraag waarbij Noord-Ierland staatkundig behoorde, een deel van zijn brandbaarheid verloor. Momenteel merk je alleen aan details dat je hier een staatsgrens overschrijdt – kilometers worden mijlen – en dat geeft de Ierse nationalisten een beetje het gevoel dat Ierland weer één is en de Britse unionisten dat gewoon nog heel Ierland deel uitmaakt van het Verenigd Koninkrijk. Met de brexit staat dat onder druk – vandaar de groeiende onrust in Belfast.

Voor Cyprus betekent dat, dat het niet alleen van belang zal zijn dat de Turkse en Grieks-Cyprioten elkaar kunnen vinden, maar ook dat Athene en Ankara eigen nationalistische sentimenten – ‘Cyprus is van ons’ – weten te bedwingen, in plaats van (om binnenlandse redenen) op te stoken. Momenteel valt in deze van Athene, met het linkse Syriza aan de macht, vermoedelijk minder te vrezen dat het als stoorzender optreedt, dan van Ankara, waar Erdogan juist op de Ottomaans-imperialistische trom slaat, onder het Trumpiaanse motto make Turkey great again. Turks-Cyprus weggeven aan een verenigd Cyprus, waarin de Grieken getalsmatig veruit in de meerderheid zijn, past daar niet in.

Mijn meest directe kennismaking met de oproep tot het gebed was toen ik in Caïro studeerde en woonde in de periode 1981-1982. Met twee andere studenten bewoonde ik een appartement op de bovenste verdieping van een flatgebouw op het eiland Roda. De luidspreker van de uiterst kleine moskee op de begane grond stond op het dak van onze slaapkamer die we samen deelden. Als we weer eens uit geweest waren in de nachtclubs bij de piramides, tegen de ochtend terugkwamen en ons bed in doken, hadden we de lakens nog niet over onze neuzen getrokken of de moskee ging ‘af’. Het ‘Allahu Akbar’ (God is groot) was niet van de lucht. Ik herinner me met name nog de zin ‘bidden is beter dan slapen’ van de azan (gebedsoproep). Wij draaiden ons echter om in de hoop en verwachting dat de oproep toch maar kort duurde, maar we hadden buiten de imam gerekend. Die liet immer de microfoon open staan en nadat het gebed verricht was hoorden we zijn luide gesnurk. De imam had waarschijnlijk niet de nacht doorgebracht in de nachtclubs, maar was ook maar een mens.

Die herinnering schoot me door het hoofd toen ik van de zomer in mijn tuin zat te genieten van de zon en de bloemen en ik een al te bekend geluid hoorde: de oproep tot het gebed, niet die van de vroege ochtend, maar die van de late namiddag. Ik was gefascineerd en tegelijkertijd geërgerd. Gefascineerd door de vaststelling dat de islam al zo geïntegreerd was in onze samenleving dat een oproep tot het gebed in de publieke ruimte blijkbaar mogelijk is geworden. Geërgerd omdat ik vind dat geen enkele uiting van religie in de publieke ruimte plaats zou moeten vinden. Bovendien stond de moskee minstens twee kilometer van mijn huis en uit de plaatselijke pers bleek ook wel dat er veel klachten waren over het geluidsniveau. De moskee verklaarde desgevraagd ‘eraan te werken’, wat ik een bizar antwoord vond want het ging toch alleen maar om het laagzetten van het volume? Hoe moeilijk kan het zijn.

De publieke ruimte is van iedereen en daar moeten we zorgvuldig mee omgaan. Hoe dan ook is geluidsoverlast een belangrijke kwestie in het dichtbevolkte Nederland. Maar inhoudelijk heb ik een ander argument. De vaststelling in de oproep tot het gebed dat God groot is iets, vind ik, wat niet in de publieke ruimte thuis hoort. Hoe deze kwestie op te lossen?

Ik heb erover nagedacht of er andere varianten mogelijk zijn voor de islamitische oproep tot het gebed. Een reden te meer om dat te doen is omdat we in Nederland ook te maken hebben met klokgelui van de christelijke kerken. Die roepen de mensen op ter kerke te gaan om de boodschap van het christelijke geloof te verkondigen. Het verschil zit hem natuurlijk daarin dat de kerken geen tekst rondbazuinen in de sfeer van ‘Jezus is de zoon van God, lomt tot het heil’. En dat hoeft ook niet want iedereen weet wat er in de kerken wordt gepredikt.

De islam is een – relatief – nieuwe godsdienst en er vindt veel debat plaats over deze religie en de plaats die het zou moeten of kunnen hebben in de samenleving. Mijn positie is dat we in dat debat niets moeten aantrekken van wat er gebeurt in islamitische landen en wat daar de gewoontes zijn met betrekking tot de islam. We zijn in Europa. De islam en moslims zijn in Europa. We gaan het Europees aanpakken.

Mijn voorstel is in de eerste plaats praktisch. Gebeden vinden vijf keer per dag plaats en dat zeven dagen per week. Dat zijn bij elkaar 35 oproepen. Om dan telkens het ‘Allahu Akbar’ te horen is veel te veel en daar is geen draagvlak voor. Dat wordt hoe dan ook opgelost door de talloze gebedsapps die in omloop zijn en die gelovigen in alle plaatsen en tijdzones ter wereld vertellen dat het weer tijd is voor het gebed. Daar heb je geen minaret voor nodig.

Maar om toch kleur te geven aan de islamitische traditie en die tegelijkertijd vorm te geven in de Europese context zou het mijn voorstel zijn dat op vrijdagen de oproep tot het gebed gerealiseerd wordt door een melodie gespeeld door, bijvoorbeeld, een violist. Dan hebben we niet te maken met het wat mij betreft onnodige ‘Allahu Akbar’ en kunnen de mensen genieten van de zoete klanken die moskeeën dan verspreiden. Niet realistisch? Islam is een zeer diverse religie, horen we moslimvoorlieden immer zeggen. Dus waarom niet gaan voor de door de viool gespeelde gebedsoproep?

Het lijkt erop, alsof Obama met deze Amerikaanse stemonthouding in de VN een daad wil stellen, alvorens Donald Trump, die daar heel anders tegenaan kijkt, de macht overneemt. Net als bij die recente presidentiële maatregel waarmee Obama in de toekomst een groot deel van het Arctische gebied tegen Trumps olieboorplannen wil beveiligen om zo tenminste een deel van zijn politieke erfenis op klimaatgebied veilig te stellen, heeft dit onder Republikeinen tot woedende reacties geleid. Nu valt bij een dergelijk over-het-eigen-graf-heen-regeren uit democratisch oogpunt best een kanttekening te maken, maar de laatsten die daartoe gerechtigd zijn, vormen wel de Republikeinen, die acht jaar lang een permanente politiek van obstructie hebben gevoerd en op geen enkel moment met de – door hen emotioneel nooit als zodanig erkende – winnaar van de verkiezingen van 2008 en 2012 hebben willen samenwerken.

Woedend waren ook de reacties uit Israël zelf – ofschoon Amerika formeel met een stemonthouding in het desbetreffende conflict niet eens partij koos, werd het, na jarenlange blinde protectie, in Israël wel zo gevoeld. Dat Obama en zijn minister van Buitenlandse Zaken, John Kerry, gefrustreerd door de evidente onwil van de rechts-nationalistische regering van Benjamin Netanyahu, daarmee vrij demonstratief wilden duidelijk maken dat zij – anders dan Netanyahu – aan een tweestatenoplossing blijven vasthouden, is duidelijk. De voor Amerika in deze kwestie ongebruikelijke stap van een stemonthouding is als publieke oorvijg bedoeld, ook vanwege de wijze waarop de Israëlische premier Obama in 2015 na diens atoomdeal met Teheran openlijk met een onbeschaamde rede in het Amerikaanse congres had geschoffeerd.

Dat Netanyahu met smart wacht op de komst van Trump in het Witte Huis, is duidelijk. Die heeft niet alleen de tweestatenoplossing dood verklaard, maar ook een nieuwe ambassadeur benoemd die meteen heeft aangekondigd van Tel Aviv naar Jeruzalem te zullen verkassen en daarmee Netanyahu’s claim dat Jeruzalem de ongedeelde hoofdstad van Israël is, te erkennen. Daarmee wordt gebroken met decennia Amerikaans beleid, waarbij Washington daarvan altijd afstand had genomen, omdat die claim volkenrechtelijk immers geen enkel hout snijdt.

Hoe houdbaar, en hoe zinvol, is de stap die Obama de VN heeft laten zetten, door zich niet langer tegen een veroordelende VN-resolutie te verzetten? Dat het hard is aangekomen, is zonneklaar. Die VN-resolutie ligt er nu. Die kan ook Trump niet meer teruggedraaid krijgen, hoe graag hij dat misschien zou willen. Een nieuwe Amerikaanse resolutie met pakweg de strekking dat het Israëlische nederzettingenbeleid legitiem is – en dat zal toch zo’n beetje de inhoud moeten zijn, wil de nu aangenomen resolutie ongedaan gemaakt worden – zal beslist op een Russisch veto stuiten. Zeker omdat Vladimir Poetin graag – en zeker in het Midden-Oosten – het Westen dwars zal zitten, ondanks de mannenvriendschap die de niet minder autoritair ingestelde Trump hem in het vooruitzicht stelt. En dat weet men in Israël, ook al doet men bij alle woede over Obama’s ‘verraad’ tegelijk onder verwijzing naar diens goedgezinde opvolger wat laconiek over de effecten.

Die effecten op korte termijn zullen inderdaad niet groot zijn, omdat Trump nu zich vierkant achter Israël heeft geschaard en vol rancune jegens Obama zit. Wat dat betreft juicht de Palestijnse president Mahmoud Abbas wat vroeg. Maar op lange termijn is het de vraag of het Amerikaanse belang bij steun aan een steeds bokkiger opererend en internationaal geïsoleerder Israël opweegt tegen andere Amerikaanse belangen die met zulke onvoorwaardelijke steun botsen, in de regio en daarbuiten. Nog los van het feit dat ook Trump er – anders dan Poetin – hooguit acht jaar zit – en die zijn snel om – en Amerika ook daarna nog verder moet. Washington, dat zelf altijd meer dan Moskou de legitimiteit van haar handelen op de internationaal rechtsorde – die na 1945 in hoge mate naar haar ideeën is geschapen – poogt te baseren, kan zich niet veroorloven vanwege een piepklein Israël de halve wereld van zich te vervreemden.

Het Westen kampt, als gevolg van de geleidelijke verschuiving van de mondiale machtsbalans in samenhang met de opkomst van China, toch al met een wereldwijd verlies aan invloed. Waar het aantal supporters van Israël buiten Amerika en Europa al van nature zeer gering is, en ook binnen Europa steeds verder afneemt, kan Amerika uiteindelijk niet in z’n eentje Israël door dik en dun blijven steunen. En dat betekent dat Israël, dat militair sterk aan het Amerikaanse infuus ligt – wat overigens ook door Obama niet is afgekoppeld – op den duur evenmin iedereen negeren kan, op straffe van zelfmoord.

Maar op de korte termijn trekt het land met de komst van Trump zeker aan het langste eind, wat de Israëlische hardliners in hun onbuigzaamheid zal versterken. Dat betekent dan, met een Amerikaanse president die toch al de islam als zodanig tot hoofdvijand heeft verklaard, nog verder toenemende spanningen in de westerse verhouding met de Arabische wereld, die sinds 11 september toch al zo onder druk is komen te staan.

Het opiniestuk heeft me weinig populair gemaakt. Veel mensen klommen in de pen en verweten mij gebrek aan respect voor die moslima’s die de hoofddoek dragen en er werd met name kritiek geleverd op een andere dimensie van mijn stuk, namelijk dat het dragen van hoofd- of gezichtsbedekkende kleding in islam ook en vooral te maken heeft met angst voor het erotische. De wens om op de een of andere manier ritueel rein te blijven. Maar hier komt een ander aspect bij dat de moslima’s wel degelijk aangaat. Velen van hen dragen hoofddoeken in de publieke ruimte en zij ontmoeten daar mannen van allerlei aard onder wie mijzelf. Ik heb nooit begrepen waarom zij die mannen geen hand willen geven of niet in het gezelschap willen zijn van mensen, mannen en vrouwen, die aan tafel een wijntje drinken. Ze houden zich verre van hen. Dat maakt dat ik als man dan blijkbaar degene ben die hen op de een of andere manier verontreinig terwijl dat totaal mijn bedoeling niet is.

Veel moslima’s stelden in hun reacties dat zij de hoofddoek dragen als een verbond tussen hen en de Schepper. Ook Nawal Mustafa, projectmedewerker etnisch profileren bij Amnesty, deed dat in een reactie op mijn stuk, eveneens verschenen in de NRC. Het zou niets met seksualiteit te maken hebben en ik werd weggezet als iemand die moslima’s ‘reduceert tot willoze wezens’ en ik zou normerend handelen. Mijn wil zou wet zijn. Wat Nawal niet zegt, is dat ik in mijn opiniestuk geenszins normerend wil zijn en al helemaal niet stel dat moslima’s geen hoofd- of gezichtsbedekkende kleding mogen dragen. Integendeel. Van mij geen verbod of gebod. Ik wil ook graag geloven dat de hoofddoek uiting is van een verbond tussen moslima en God, maar wat heeft dat met mij als man te maken? Waarom mij geen hand geven? En hoe zit dat dan met de moslimmannen? Wat is het symbool van hun relatie tot de Schepper? Hun baard? En wat doen we dan met moslimmannen die geen baard hebben en trouwens, wat te denken van moslima’s die een hoofddoek niet nodig vinden om hun band met God te bestendigen?

Het is jammer dat als je kritiek op een religie uitoefent dat je dan opeens wordt neergezet als een boze, ‘witte’ man. Tegen dat ‘witte’ en dat manzijn kan ik niets doen. Boos ben ik eigenlijk nooit. Maar wat veel moslima’s met mij doen is precies wat ze mij verwijten. Me wegzetten om wie ik ben en daar kan ik me natuurlijk nooit tegen weren. Maar nog belangrijker is het volgende. Het islamdebat in dit land is niet gemakkelijk te voeren. Het is ernstig gepolariseerd. Extremisten van de PVV en andere populisten voeren een niets ontziende anti-islam-campagne maar ook islamitische godsdienstfanatici roeren de trom. Ik probeer tussen al dat geweld een islamkritische stem te laten horen en ik zoek het debat. Mijn inmiddels al lang niet meer zo geheime agenda is dat islam op zeker moment een geïntegreerd onderdeel van de Nederlandse samenleving wordt en in dat streven ga ik geen enkel onderwerp uit de weg. Tegelijkertijd weet ik dat ik dat debat zo respectvol als maar mogelijk moet opereren. Dus ik bied graag mijn excuses aan de gekwetste moslima’s aan, maar dat gezegd hebbende, ik hoor graag hun professionele reacties op de essentie van mijn religiekritiek: de ware religie is een puur spirituele relatie tussen God en Zijn schepselen en de rest is uiterlijk vertoon en daarmee bijzaak.