De film Exodus volgt Gülen-sympathisanten en andere vluchtelingen die na de mislukte coup in Turkije op 15 juli 2016 moesten vluchten. Ze werden ineens tot ’terrorist’ bestempeld en opgejaagd. Regisseur Serkan Nihat en twee gevluchte slachtoffers blikken terug. ‘Zelfs de aardigste mens raakt door macht uiteindelijk gecorrumpeerd.’

Vandaag is het 15 juli. In Turkije zijn er overal herdenkingen voor de mislukte couppoging, negen jaar geleden. Het Erdogan-regime houdt de Gülenbeweging verantwoordelijk en vervolgt de sympathisanten nog steeds en masse. Dit jaar is de slogan: ‘De naam van de victorie is Turkije’.

Voor Gülen-sympathisanten die in ballingschap in het buitenland leven, wordt deze dag uiteraard anders ervaren. Het is een jaarlijks terugkerende, pijnlijke herinnering aan het begin van hun lijden – hun exodus uit Turkije. Zij herdenken in verdriet en in kleine kring, waar de angst voor de lange arm van de staat nog steeds sterk aanwezig is. De film Exodus vertolkt hun kant van het verhaal, waarin over de mislukte couppoging van groepen binnen het leger op 15 juli, Erdogan en andere politici niets te zien is. Deze film concentreert zich op de gevolgen van die nacht voor mensen die van de ene op de andere dag tot ‘terrorist’ werden verklaard. Ze verliezen hun baan, worden meedogenloos vervolgd en moeten vluchten, bijvoorbeeld over de grensrivier de Evros, die ligt tussen Turkije en Griekenland. Niet iedereen redt het.

Regisseur Serkan Nihat reageert vanuit Engeland op vragen over de film.

Wat was de belangrijkste reden om deze film te maken?

‘Ik was geraakt door het idee van mensen met heel verschillende achtergronden die door tragische omstandigheden samenkomen. Wat hen bindt, is de hoop op een beter leven en de menselijkheid die daaruit ontstaat. Het idee dat er uit verdriet toch hoop kan groeien.’

‘Ik was vooral benieuwd naar de impact op gewone mensen’

Het is nu negen jaar na de couppoging die veel levens in Turkije heeft geraakt. Heb je met slachtoffers gesproken over wat de film met hen doet?

‘Ik heb veel persoonlijke berichten gekregen, en ook reacties via sociale media en recensies. De feedback raakt me en maakt me bescheiden. Ik ben blij dat we authentiek zijn overgekomen op de mensen, want onze prioriteit was om een eerlijk verhaal te vertellen.’

Er wordt hier en daar wel verwezen naar uitspraken van president Erdogan, maar we zien geen beelden van hem. Waarom niet?

‘Ik richtte me niet op de politieke situatie omdat ik dat niet boeiend of relevant vond. Ik was vooral benieuwd naar de impact op gewone mensen.’

Veel Turken die Erdogan steunen, zullen deze film misschien zien als ‘terroristische propaganda’ van de Gülenbeweging. Of ze vragen: waarom laten jullie niet zien wat er op 15 juli is gebeurd, toen meer dan 250 mensen omkwamen? Wat is uw reactie daarop?

‘We leven in een tijd waarin het voor veel mensen niet uitmaakt wat de feiten zijn – ze wijzen die gewoon af. Dat komt door groepsdenken: mensen blijven in hun eigen kamp. Daarom is er, als je rondkijkt in de wereld, zoveel verdeeldheid. Het verbaast me dus niet dat mensen onze film afwijzen. De meeste mensen hebben hun mening al gevormd – of ze de film nu wel of niet hebben gezien. Ze zullen het wegzetten als lariekoek.

‘Voor veel mensen maakt het niet uit wat de feiten zijn’

De meeste vluchtelingen zijn bang om hun verhaal te vertellen. Kunnen film, kunst en andere vormen van cultuur helpen om die verhalen toch naar buiten te brengen?

‘De belangrijkste reden voor kunst is het delen van menselijke ervaringen. Kunst kan troost bieden én de gruwelen van onze daden laten zien, zodat we ervan kunnen leren. Maar soms laat kunst tragische gebeurtenissen op een oppervlakkige manier zien. We zijn soms te veel gericht op leed en drama, waardoor de menselijkheid verdwijnt. Iemand zei laatst dat onze acteurs er ‘eruitzagen als modellen’. Dat vond ik een rare en bekrompen reactie. Alsof mensen die lijden er per se slecht uit moeten zien. Mijn doel was juist om de migratie een menselijk gezicht te geven. Ik wil dat mensen zich herkennen in onze personages, in plaats ze als ‘anderen’ te zien. De gebeurtenissen in de film kunnen ons allemaal overkomen, als de juiste politieke ingrediënten aanwezig zijn.’

‘Ik wil dat mensen zich herkennen in onze personages’

Heb je je weleens afgevraagd: is deze wreedheid echt gebeurd? Hoe kunnen mensen veranderen in monsters?

‘De geschiedenis heeft consequent aangetoond dat wanneer je zelfs de aardigste en goedbedoelende persoon genoeg macht geeft, het hem uiteindelijk zal corrumperen. Abraham Lincoln zei ooit: ‘Bijna alle mensen kunnen met tegenspoed omgaan, maar als je het karakter van een persoon echt wil testen, geef hem dan macht.’ En helaas neigt het politieke systeem over de hele wereld naar individuen die steeds meer macht vergaren, of dat nu met politieke of financiële middelen is. Mensen hebben bijna honderd jaar lang hard gevochten om dit tegen te gaan, maar helaas lijken we nu weer achteruit te gaan. Er zijn wereldwijd te veel mensen met te veel macht over anderen.

Aan het eind van de film tonen we een cijfer: hoeveel mensen tijdens de speelduur zijn gestorven op de vlucht naar een beter leven. Helaas is dat aantal nu veel hoger dan toen we de film opnamen. Zolang de mensheid hebzucht en ongelijkheid beloont, blijven we dezelfde fouten maken die we al duizenden jaren maken.’

Wiskundedocent Zeynep Doganci is een van de duizenden mensen wiens leven overhoop is gehaald door de coupnacht. Ze heeft de film gezien en haar gedachten eerder genoteerd. Ze appt:

‘Exodus is niet zomaar een film. Het is de stille schreeuw van kinderen die begraven liggen in de donkere wateren van de Evros. De angst, onzekerheid en ballingschap van de mensen die na 15 juli moesten vluchten, is tot op het bot voelbaar in elke scène. Het is niet alleen een kind dat verdronk, maar ook de hoop van een land en de toekomst van een generatie. De film gaat niet alleen over de mensen die zijn gevlucht, maar ook over wie ze moesten achterlaten. Het herinnert ons eraan: veilig zijn is geen voorrecht, maar een mensenrecht.’

‘Ik laat me niet meer gijzelen door angst’

Doganci volgt het Turkse nieuws op dit moment niet. ‘Ik word er zelfs niet goed van als ik op sociale media iets zie over 15 juli. Ik word er verdrietig van’, zegt ze. Het is te eenzijdig volgens haar. ‘Men wil of niet kijken naar de andere kant van het verhaal, of ze vinden dat te lastig. Maar elk verhaal heeft twee kanten, en deze film laat dat zien. Ze prijst de makers van Exodus. ‘Ik begrijp dat veel Turken in Turkije bang zijn. Maar ik laat me niet meer gijzelen door angst. In het Turks zeggen we: ‘Laat het touw maar breken waar het dun is.’ In het buitenland is er zelfs angst. Maar we moeten daarmee stoppen. Zo krijgen de machthebbers hun zin en vergaren ze nog meer macht.’

Hüseyin, die zijn achternaam niet in de krant wil en alleen wil zeggen dat hij ambtenaar was en nu statushouder is in Nederland, heeft Exodus ook gezien en vertelt wat er door hem heen gaat.

‘Ik zag alles weer voorbij komen. Alsof ik het nogmaals beleefde. Ik word er verdrietig, maar ook boos van. Er is geen rechtvaardigheid is. Tegelijkertijd heb ik ook hoop dat mensen solidair worden als bannelingen.

‘Mensen moeten buiten de staatspropaganda durven kijken’

‘We werden op één dag als gehele beweging tot terroristen verklaard. Ze zochten kennelijk al naar een reden. Als het niet de couppoging was geweest, dan was er wel een andere reden bedacht. Mensen moeten buiten de staatspropaganda durven kijken. Helaas zijn er nog te veel Turken die alles wat de staat zegt voor zoete koek aannemen. Zelfs mensen die nooit geweld hebben gebruikt, worden vervolgd.  En mensen die dat al veertig jaar wél doen, zoals de PKK, daar wordt ineens vrede mee gesloten. Het is mooi dat er vrede komt, maar ik weet niet of die lang standhoudt met een regime dat mensenrechten blijft schenden. Erdogan is de grootste terrorist.’