Honderd jaar na zijn geboorte is Malcolm X nog steeds relevant. Volgens wetenschapper Nawal Mustafa stond de Amerikaanse activist voor radicale liefde, waarheid en solidariteit.

Op 15 mei organiseert het Moslimarchief in samenwerking met The Black Archives een evenement over de intellectuele en geestelijke erfenis van Malcolm X (1925-1965).

Een van de drijvende krachten achter deze bijeenkomst is Nawal Mustafa – universitair docent Black Studies aan de Universiteit van Amsterdam, jurist en gepassioneerd denker over zwarte radicale tradities. Ze gaat in op het belang van Malcolm X, de verschillende transformaties die hij doormaakte, en waarom zijn gedachtegoed juist nu opnieuw de aandacht verdient.

Wat was jouw eerste kennismaking met Malcolm X?

‘Ik raakte gefascineerd door zijn gedachtegoed tijdens mijn studententijd. Hij wordt of als een strijdbare zwarte held neergezet, of als een vrome moslim. Maar ik zie hem ook als een belangrijke activist en denker die vanuit zijn ervaringen theoretiseerde. Hij heeft een geestelijk pad afgelegd dat zelden wordt uitgediept. Veel mensen kennen de foto van hem met het geweer achter het raam, maar niet de brieven die hij schreef na zijn bedevaart naar Mekka. Zijn ontwikkeling is zó boeiend en actueel.’

Waarin inspireert hij jou persoonlijk?

‘In zijn activisme, maar ook in zijn rusteloze zoektocht naar waarheid. Hij was iemand die zich niet neerlegde bij de omstandigheden waarin hij leefde. Al op jonge leeftijd sprak hij zich uit tegen onrecht. Dat kreeg hij mee van huis uit. Zijn vader was een aanhanger van Marcus Garvey, die streed voor een eigen staat voor zwarte mensen, vanuit een christelijke, maar ook separatisme-gedachte, net als later de Nation of Islam. Het idee van waardigheid, van je recht om te bestaan met trots, zat er bij Malcolm al vroeg in. Hij leerde thuis terug te praten tegen een samenleving die hem onderdrukte.’

Hoe belangrijk was de Nation of Islam voor hem?

‘Het gaf hem richting. Hij was superintelligent, maar ook een rusteloze ziel. Als jonge man raakte hij op het criminele pad. In de gevangenis vond hij rust en structuur, en las hij enorm veel. Hij was altijd aan het lezen, ook na zijn vrijlating. De Nation of Islam gaf hem een identiteit, een missie. Maar het was niet het begin van zijn waardigheidsbesef – dat zat al eerder in hem, via zijn vader en opvoeding.’

Je zegt dat hij vaak op één manier wordt neergezet – kun je dat toelichten?

‘Ja, er bestaan eigenlijk twee dominante versies van Malcolm X. De ene is de radicale zwarte held. Krachtig, confronterend, vaak in contrast gezet met Martin Luther King die vredelievender zou zijn. De andere is de moslimfiguur waar vooral binnen de islamitische gemeenschap trots op wordt gevoeld. Maar allebei die versies zijn te beperkt. Ze doen geen recht aan zijn complexiteit en zijn groei. Hij was veel meer dan een icoon of symbool.’

Wat wordt er dan vaak over het hoofd gezien?

‘Zijn intellectuele ontwikkeling. Zijn spirituele reis. Zijn vermogen om zijn ideeën bij te stellen, zonder zijn kernprincipes te verloochenen. Mensen vergeten dat Malcolm X ongelooflijk belezen was. In de gevangenis verslond hij boeken. Later nam hij altijd tijd om te lezen, te reflecteren en te onderwijzen. Hij sprak vanuit een diepe waardigheid. Eerst gericht op de zwarte gemeenschap in de Verenigde Staten, maar al snel breder – over dekolonisatie in Afrika en Azië, over internationale solidariteit. Dat mondiale bewustzijn had hij al vóór hij in 1964 op hadj ging naar Mekka.’

Zijn reis naar Mekka – waarom was die zo belangrijk?

‘Malcolm X had al geruime tijd zijn twijfels over de Nation of Islam, vanwege de handel en wandel van leider Elijah Muhammad. Zijn oudere halfzus Ella Little-Collins, met wie Macolm een hele goede band had, had zich in 1959 bekeerd tot de soennitische islam. Zij gaf hem geld, zodat hij naar Mekka kon op bedevaart. Dat werd zijn een keerpunt. Hij ontmoette daar moslims van alle kleuren, ook witte mensen. Ze geloofden allemaal in één God. Hij leerde een andere islam kennen dan die van de Nation of Islam. Malcolm X geloofde niet langer dat witte mensen duivels waren. In de Saoedische havenstad Jeddah schreef hij een indrukwekkende brief over de geest van ware broederschap die hij daar had ervaren. Die ervaring maakte hem milder in zijn toon, ook richting witte Amerikanen. Maar zijn strijd voor rechtvaardigheid bleef onveranderd.’

‘Hij zag islam als een antwoord op racisme, als een bron van universele broederschap’

Dus hij veranderde, maar zijn doelen bleven hetzelfde?

‘Precies. In een speech in 1964 zei hij dat zijn beleid misschien verandert, maar zijn doelen nooit: totale rechtvaardigheid en waardigheid voor iedereen. Dát is wat hem drijft. Zijn reis naar Mekka had Malcolm X milder gemaakt, ook richting mensen als Martin Luther King. Hij bleef tegen kolonialisme, slavernij en kapitalisme, maar zag witte mensen niet langer als de ultieme vijand. Hij richtte Muslim Mosque Inc. en de Organization of Afro-American Unity op, wilde internationale solidariteit en dacht na over hoe racisme en kolonialisme als systemen van onderdrukking wereldwijd aangepakt kon worden. Hij sprak op conferenties in Ghana, Nigeria en Egypte en ontmoette belangrijke leiders uit Afrika, waaronder Kwame Nkrumah en Gamal Abdel Nasser.’

Waarom is het belangrijk om juist nu opnieuw naar Malcolm X te kijken?

‘We leven in een tijd van wereldwijde protesten – tegen racisme, tegen kolonialisme, tegen de genocide in Palestina. Er worden veel quotes gedeeld van intellectuele schrijvers als James Baldwin of Frantz Fanon, maar Malcolm X ontbreekt vaak. Dat is opvallend, zeker omdat hij zelf die internationale verbanden legde. Hij sprak over Palestina, over Afrika, over de VN. Hij probeerde de VS zelfs voor de Verenigde Naties te dagen wegens racisme tegen de zwarte bevolking en mensenrechtenschendingen. Hij was zijn tijd ver vooruit.’

En zijn islamitische identiteit? Wordt die voldoende erkend?

‘Nee, die verdwijnt vaak naar de achtergrond. Terwijl die juist centraal stond in zijn leven. Hij vond in de islam een bron van waardigheid, van vrede – denk aan zijn groet salaam aleikoum, die hij bewust gebruikte en uitlegde. Hij zag islam als een antwoord op racisme, als een bron van universele broederschap. Dat moeten we niet wegpoetsen. Malcolm X was niet alleen een activist, maar ook een moslim – diep gelovig, reflectief, principieel.’

Wat kunnen jonge activisten vandaag van hem leren?

‘Dat waardigheid niet begint met het bekritiseren van systemen, maar met jezelf. Dat je kritisch moet blijven, ook op je eigen beweging. Dat verandering soms betekent dat je jezelf opnieuw moet uitvinden. En dat je altijd moet zoeken naar verbinding en solidariteit – zonder je idealen op te geven. Malcolm X stond voor radicale liefde, voor waarheid, voor solidariteit. Dat maakt hem actueler dan ooit.’

Malcolm X werd geboren op 19 mei 1925, het symposium vindt plaats op 15 mei, tijdens de Nakba-herdenking. Is dat een bewuste keuze?

‘Ja. Want de Palestijnen, die nu al 77 jaar lijden onder de Israëlische apartheid, willen ook waardigheid. En ook zij vinden die waardigheid in hun geloof.’

Wie was Malcolm X?

‘Malcolm X (19 mei 1925 – 21 februari 1965), geboren als Malcolm Little, was een invloedrijke Afro-Amerikaanse mensenrechtenactivist en boegbeeld van het zwarte bewustzijn in de Verenigde Staten. Zijn jeugd werd getekend door racisme en geweld: zijn vader, een predikant en aanhanger van Marcus Garvey’s zwarte nationalisme, kwam op gewelddadige wijze om het leven. Zijn moeder belandde in een inrichting, en Malcolm raakte al jong op het criminele pad.’

‘In de gevangenis sloot hij zich aan bij de Nation of Islam, een religieuze beweging die zwarte Amerikanen opriep tot morele zuivering, economische onafhankelijkheid en afscheiding van de witte samenleving. Hij verwierp zijn ‘slavennaam’ Little en werd bekend als Malcolm X. Met zijn vlijmscherpe retoriek, intellect en charisma groeide hij tot de bekendste woordvoerder van de beweging.

‘Zijn jeugd werd getekend door racisme en geweld’

Door interne spanningen – onder meer over de hypocrisie van leider Elijah Muhammad – brak Malcolm in 1964 met de Nation of Islam. Kort daarna reisde hij naar Mekka en voltooide de islamitische bedevaart. De ontmoeting met moslims van allerlei huidskleuren bracht een kentering teweeg in zijn denken. Hij bekeerde zich tot het soennitische islam en nam de naam el-Hajj Malik el-Shabazz aan. Vanaf dat moment pleitte hij voor wereldwijde solidariteit tegen racisme, kolonialisme en kapitalisme.

Op 21 februari 1965 werd hij tijdens een lezing in New York vermoord, voor de ogen van zijn vrouw en dochters. Hij was slechts 39 jaar. De moord wordt vaak in verband gebracht met zijn breuk met de Nation of Islam, maar ook mogelijke betrokkenheid van de FBI en CIA wordt gesuggereerd.

Zijn beroemdste uitspraak – ‘The ballot or the bullet’ – verwijst naar de fundamentele keuze voor zwarte Amerikanen: stemrecht en gelijkheid via de stembus, of gewelddadig verzet tegen onderdrukking.