Onder moslims neemt de populariteit van mindfulness toe. Door geest en lichaam te trainen om te focussen op het hier en nu, wordt er rust en ruimte gecreëerd in een hoofd vol met gedachten. Waar mindfulness in seculiere kringen wordt ingezet om bewuster te leven, gaan moslims er vooral mee aan de slag om het godsbewustzijn te vergroten.

Tijdens de coronacrisis is het aantal burn-outklachten in Nederland verdubbeld, bleek uit onderzoek door het CNV. Eenzaamheid, maar ook hoge werkdruk leiden ertoe dat ruim een op de vijf werkenden tegen een burn-out aan zit. Voor sommigen genoeg reden om op zoek te gaan naar manieren om de mentale gezondheid op peil te houden. Een cursus mindfulness kan daarom uitkomst bieden.

‘Na een cursus mindfulness via mijn werkgever ontdekte ik dat het meer aansluit bij de islam dan ik voorheen had gedacht’, zegt Nursen Sahin. Zij is werkzaam als maatschappelijk werker en geeft sinds kort mindfulnesstraining aan haar cliënten. Haar inspiratie en motivatie om met mindfulness aan de slag te gaan haalde zij uit de Koran.

‘Ik leerde in de Koran over de mensen die in het Paradijs zullen leven. Zij zijn niet bedroefd om het verleden en maken zich geen zorgen om de toekomst. Dat vond ik zo mooi, en ik dacht, er moet vast ook een manier zijn om deze houding aan te nemen voor het leven hier op aarde’, zegt zij.

Meer dan mediteren

De term ‘mindfulness’ heeft een boeddhistische grondslag, en wordt ook wel toegepast in de psychologie, legt Sahin uit. Dat werd voor het eerst gedaan door de Amerikaanse wetenschapper Jon Kabat-Zinn in de jaren zeventig. Hij combineerde meditatieve handelingen vanuit de boeddhistische leer met cognitieve gedragstherapie en ontwikkelde de zogeheten Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR). Hiermee kon hij patiënten met chronische pijn helpen om zich op een andere manier tot hun klachten te verhouden. De MBSR werd in eerste instantie ontwikkeld voor ziekenhuispatiënten, maar inmiddels wordt het al jaren toegepast bij mensen met stress en burn-outklachten.

Mede door deze links met het boeddhisme willen sommige moslims niets met mindfulness te maken hebben, of ze zijn er sceptisch over, vertelt Sahin. ‘In het begin was ik ook heel sceptisch. Ik vond dat mediteren te zweverig. Maar gaandeweg ontdekte ik dat het een manier is om je aandacht te trainen en in het moment te leven. Zeker als je, net zoals ik en velen met mij, veel ballen hoog moet houden en hoge ambities hebt, waardoor je jezelf veel druk oplegt om te presteren.’

‘Ik vond dat mediteren te zweverig. Maar gaandeweg ontdekte ik dat het een manier is om je aandacht te trainen en in het moment te leven’

De meditatie in mindfulness bestaat uit gerichte ademhalingsoefeningen om het lichaam en de geest te verkennen. Door een moment van rust te creëren en te focussen op een onderdeel van het lichaam of op een enkele gedachte, wordt de aandacht in het hier en nu vastgelegd.

‘Tijdens zo’n meditatiesessie kunnen dan allerlei gedachten naar boven drijven. En die gedachten kunnen dan weer bepaalde gevoelens met zich meebrengen. De kunst is dan om juist te focussen op het lichaam en ademhaling, daarbij God te gedenken en je op die manier los te koppelen van de gedachten en negatieve gevoelens.’ Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, stelt Sahin.

‘Maar mindfulness is meer dan enkel mediteren’, zegt zij. ‘Het is een levenshouding, en een manier om bewust te leven. En dat is een van de dingen die moslims uit de Koran leren. Door stil te staan bij alle aspecten van de schepping en de gunsten van God tot ons te nemen, kunnen wij meer uit onze levens halen en daar dankbaar voor zijn.’

Mindful moslim

‘Waar de seculiere mindfulness bedoeld is om de aandacht en het bewustzijn te trainen in het moment, is mindfulness binnen de islam ook gericht op het ontwikkelen van een constant bewustzijn van de aanwezigheid van God’, zegt Anne Dijk. Zij is oprichter en docent bij de islamitische kennis- en cultuurorganisatie Fahm Instituut. Sinds 2015 geeft zij vanuit Fahm Instituut de workshop ‘Mindful Moslim’. Daarin kunnen cursisten voor het eerst kennis nemen van mindfulness vanuit islamitisch perspectief. De workshop is een groot succes en kent een toenemende vraag, vertelt Dijk. Daarom biedt het instituut ook gelijknamige retraiteweekenden aan en zelfs een cursus ‘Mindful Ramadan’.

‘Een moslim hoopt te streven naar een staat van perfectie in het geloof – ihsan – waarbij die op elk moment beseft dat Allah aanwezig is. We weten dat perfectie alleen bij Allah is en dat het heel moeilijk is om te bereiken, maar je kunt de weg ertoe wel beoefenen. Mindful Moslim gaat daarom over de ontwikkeling van het godsbewustzijn ín elk moment’, legt zij uit.

Bij Mindful Moslim maakt zij gebruik van tools uit mindfulness, zoals de bodyscan, waarbij cursisten worden begeleid om stil te staan bij alle onderdelen van het lichaam, om gedachten te trainen aanwezig te zijn bij wat is. ‘Je traint jezelf in het nemen van de regie over jouw geest en waar jij je aandacht op focust. Daar voegen we een stap aan toe: op het moment dat je die regie hebt gepakt koppelen we dat aan het gedenken van God’, zegt Dijk.

Dit doet zij door middel van de dzikr – het gedenken van God door Zijn namen en eigenschappen herhaaldelijk te benoemen. ‘Hiermee train je jezelf om Allah veelvuldig te gedenken. Ook koppelen we in de training momenten of gebeurtenissen in je leven aan een eigenschap van Allah. Daardoor train je in die koppeling steeds te kunnen maken en je te bewegen naar een continue staat van godsbewustzijn.’

‘Wanneer mensen druk ervaren, is het logisch dat ze zoeken naar manieren om de rust weer te vinden en naar een staat van vrede te gaan – ook moslims’

Wat Mindful Moslim van Fahm Instituut onderscheidend maakt ten opzichte van andere mindfulness workshops die ook door moslimcoaches worden gegeven is de basis in de islamitische traditie. Zo wordt de theologische gronding van de cursus met name gevormd vanuit het werk van de grote klassieke theoloog imam Abu Hamid ibn Muhammad al-Ghazali (1058-1111).

‘Hij draagt de erenaam Hoeddjat al-islaam – bewijs van de islam – en wordt wereldwijd geaccepteerd binnen moslimgemeenschappen als een van de grondleggers die de koppeling maakt tussen het islamitische rechtssysteem en spiritualiteit. Zijn methodes zijn door andere moslimgeleerden overgenomen, wat maakt dat het onderdeel van de islamitische traditie is’, vertelt Dijk.

Nafs

De aandachtstraining, waar de seculiere mindfulness op gestoeld is, helpt moslims bij het herkennen van negatieve gedachten, gaat zij verder. ‘Als je het herkent, kun je zo’n opvatting isoleren, en vervolgens analyseren. Dat is waar het werk van imam Al Ghazali bij komt kijken. Hij heeft allerlei stappen geformuleerd over hoe je deze opvattingen kunt bevragen. En dat komt weer overeen met wat moslims in de Koran leren over de nafs – het zelf, het ego of de ziel.’

De nafs kent in de Koran drie stadia, namelijk de Nafs al-Ammarah, de ziel die door zijn driften en impulsen wordt beheerst. In het tweede stadium, de Nafs al- Lawwamah – de zichzelf bevragende ziel – vraagt de ziel zich af waarom hij bepaalde driften en impulsen heeft, zonder deze klakkeloos te volgen. Tot slot is er de Nafs al-Mutma’innah – een tot vrede gekomen zelf.

‘Dat laatste is een ontzettend moeilijke staat om continu in te verblijven en alleen voor the happy few’, erkent Dijk. ‘We kunnen er glimpen van opvangen, maar geregeld vallen we als mens terug in een lager stadium van de nafs. Mindful-oefeningen kunnen ons helpen de regie over gedachten en impulsen te trainen, en ons helpen om naar een staat van innerlijke vrede te bewegen.’

‘Alle maatschappelijk vraagstukken kennen een antwoord in de islam. Een thema als mindfulness is heel hip, maar ook daar is een islamitisch kader voor’

Het vergt discipline om deze staat van innerlijke vrede te bereiken. Dat weet ook ghostwriter Irene Schippers, die onlangs deelnam aan het Mindfulness Moslim retraiteweekend van het Fahm Instituut. ‘De retraite van Fahm in Winterswijk heeft me geleerd dat het gaat om de dialoog met jezelf. Dat je de moed hebt om op een bewuste manier naar jezelf te kijken, je bewust wordt van je potentie, maar ook van jouw gebreken en valkuilen. Ik ga door een mentaal zware periode en merk dat ik veel in het verleden aan het wroeten ben en mezelf bevraag waarom ik heb gedaan wat ik deed.’

Het Mindful Moslim-weekend zorgde ervoor dat ze tijd had voor zichzelf en op een actieve manier bezig was met haar geloof. ‘Vooral de gezamenlijke dzikr-sessies – het gedenken van God door teksten uit de Koran te reciteren – waren heel rustgevend. Het zijn kleine handelingen, maar door er bewust voor te gaan zitten en stil te staan bij Allah, voelde ik heel veel troost.’

High achievers

Al op de eerste dag van het retraiteweekend werd er gesproken over ambitieuze moslims, de high achievers, die hoge eisen stellen aan zichzelf en daarin door kunnen slaan. Dit kan leiden tot stress en burn-outklachten. ‘De voorlopers binnen de moslimgemeenschap, die vaak ook bewust aan zelfontwikkeling doen, willen een voorbeeld zijn voor anderen, hun ouders trots maken, en alles perfect doen. Maar ondertussen weten ze niet waar ze het moeten zoeken’, zegt Schippers. Als zelfstandig ondernemer, mantelzorger en moeder herkent zij zichzelf daar wel in.

‘Maar gelukkig weet ik nu wel beter hoe ik mijn tijd moet indelen om de nodige rust te pakken. Dat heeft ook wel met leeftijd te maken.’  Mede door de druk die ambitieuze moslims zichzelf opleggen, is er een grote vraag naar mindfulness vanuit de islamitische traditie, denkt zij.

‘Wanneer mensen druk ervaren, is het heel logisch dat ze op zoek gaan naar manieren om de rust weer te vinden en naar een staat van vrede te gaan. Dat is een behoefte die bij veel mensen leeft, dus ook bij moslims’, vult Anne Dijk aan. ‘Als er een maatschappelijk vraagstuk is, is daar ook een antwoord op te vinden in de leer en geschiedenis van de islam. Dan is een thema als mindfulness heel hip, maar ook daar is een islamitisch kader voor. Zolang er moslims in het Westen wonen en ze te kampen hebben met burn-outklachten, ontkom je er niet aan dat ze op zoek gaan naar manieren om de rust weer terug te vinden, en daarin willen putten uit de islam.’

Dijk merkt dat het trainen van aandacht en reflectie op je eigen nafs bij mensen veel losmaakt en tot nieuwe inzichten leidt. ‘Ik denk dat mensen nu meer dan ooit geconfronteerd worden met hun gedachten. Door de coronapandemie worden we ook beperkt in mogelijkheden om daarvan te vluchten. Je moet ermee dealen’, zegt zij. ‘Dat is wat ik ook mooi vind aan Mindful Moslim: je gaat de strijd aan met de eigen ziel, met je eigen nafs.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 2 augustus 2021