Gisteren trok Geert Wilders de stekker uit het kabinet-Schoof. Wat nu? Volgens politicoloog Simon Otjes (Universiteit Leiden) zetten politieke partijen in op een coalitie over het midden, maar als politiek wetenschapper weet hij dat de toekomst zeer onvoorspelbaar is. Het kan echt alle kanten op.

Waarom heeft VVD-leider Dilan Yeşilgöz, zelfs nu Wilders het kabinet opgeblazen heeft, de PVV nog steeds niet uitgesloten?

‘Je moet het haar natuurlijk zelf vragen, maar ik denk dat het strategisch is. Als ze nu zegt: ‘Wij sluiten de PVV uit’, dan kan Wilders in campagnetijd zeggen: ‘Een stem op Dilan is een stem op Frans Timmermans.’ Dat maakt het voor haar lastiger om op rechts stemmen te trekken. Dus ze laat de deur op een kier, niet omdat ze per se met Wilders wíl, maar omdat ze denkt dat het haar electoraal beter uitkomt.’

Heeft Yeşilgöz wel iets geleerd van dit mislukte politieke avontuur met PVV, NSC en BBB?

‘In haar hoofd kijken kan ik niet. Maar de VVD lijkt nog steeds te denken dat ze stemmen op rechts kunnen binnenhalen door de PVV niet frontaal aan te vallen, maar indirect te suggereren: ‘Kijk, zij leveren niet.’ De kritiek is dan niet: ‘De PVV is onaanvaardbaar’, maar: ‘De PVV is onbetrouwbaar.’ Dat is een andere strategie dan uitsluiting.’

Gaan kiezers nu terug naar de gevestigde partijen, omdat populistische partijen hebben laten zien dat ze geen verantwoordelijkheid kunnen dragen?

‘Nou, ik zou voorzichtig zijn met dat soort voorspellingen. Sommige mensen zeggen nu: ‘Dit is het einde van het populisme.’ Maar dat geloof ik niet. Wel denk ik dat de zogeheten antisysteempartijen een deel van hun glans hebben verloren door mee te doen aan dit kabinet.’

‘Ik denk niet dat we teruggaan naar een stabiel bestel zoals we dat vroeger hadden’

Antisysteempartijen zijn – zoals de naam al zegt – niet bepaald bevorderlijk voor het systeem. Wat moet er gebeuren om het Nederlandse politieke bestel weer stabieler te maken?

‘Als ik eerlijk ben: ik denk niet dat we teruggaan naar een stabiel bestel zoals we dat vroeger hadden. Nieuwe verkiezingen lossen dat fundamentele probleem ook niet op. Kijk, de huidige coalitie was rechts, en men was het inhoudelijk best vaak eens: minder migratie, minder geld voor klimaat, minder linkse hobby’s. Maar Wilders wilde alles, en vergat dat er nog zoiets bestaat als wetten, verdragen, ambtenaren en Europa. Hij botste met de werkelijkheid. De samenwerking sneuvelde op bestuursstijl en realiteitszin, niet op ideologie. VVD, PVV, NSC en BBB waren het daarover grotendeels wel met elkaar eens.’

Wat worden de belangrijkste verkiezingsthema’s?

‘Dat is moeilijk te zeggen. Als politicoloog kan ik moeilijk voorspellen waar de campagne precies om zal draaien. De PVV zal inzetten op migratie. BBB wil het over stikstof hebben, hun stokpaardje. GroenLinks-PvdA zal de thema’s klimaat en bestaanszekerheid centraal stellen. Er zal dus ook een strijd zijn over wélk thema centraal komt te staan. Die agendastrijd wordt een belangrijk onderdeel van de campagne.’

Maar is het eigenlijk wel zeker dat er nieuwe verkiezingen komen? Staatsrechtelijk zijn er andere constructies denkbaar – denk aan het kabinet-Cals dat in 1965 volgde op het kabinet-Marijnen zonder verkiezingen, of het rompkabinet-Van Agt III van 1982.

‘Er zullen nieuwe verkiezingen komen. De situatie nu lijkt sterk op die van Balkenende-IV in 2010. Na het vertrek van de PvdA uit de coalitie regeerde premier Jan Peter Balkenende nog even door met zijn CDA en met de ChristenUnie. Dat kabinet noem ik dan Balkenende-V, al zijn staatsrechtsgeleerden het daar niet mee eens. Zo zou je ook kunnen zeggen: Schoof-II is nu begonnen – een rompkabinet zonder PVV-ministers dat nog even blijft zitten. Misschien zelfs tot begin 2026.’

En dan de hamvraag: wie wordt de grootste partij? GroenLinks-PvdA? VVD? Of misschien toch CDA?

‘Als ik dat zou kunnen voorspellen, dan ging ik nu gokken bij de paardenrennen, haha. Nee, de Nederlandse politiek is enorm onvoorspelbaar. Het kan echt alle kanten op. GroenLinks-PvdA kan inderdaad misschien winnen. Of de VVD. Misschien wordt Henri Bontenbal net als Balkenende in 2002 de rots in de branding? Of NSC komt met een nieuw gezicht en herrijst als een feniks uit de as met voormalig PVV-minister Ingrid Coenradie als nieuwe lijsttrekker. Dat laatste is een grapje natuurlijk.’

‘Er moet een miljoenennota komen voor Prinsjesdag’

Toch een serieuze vraag: wie vult de plekken van de PVV-ministers in, en wie gaat straks tekenen voor de nieuwe begroting?

‘Dat is nu het acute probleem voor het kabinet-Schoof-II. Er moet een miljoenennota komen voor Prinsjesdag. Daarvoor is politieke steun nodig. GroenLinks-PvdA is daarvoor de logische partner, maar ik verwacht niet dat Frans Timmermans daar zonder meer zijn handtekening onder zet.’

Wat wordt de volgende coalitie?

‘Dat is echt niet te voorspellen.’

Een middenkabinet, toch?

‘Dat durf ik niet te zeggen, vanwege de onvoorspelbaarheid. Maar de partijen in Den Haag anticiperen hier nu wel op.’

Wat verwacht je van de kleinere partijen zoals D66, Volt, Denk, SP, JA21, ChristenUnie, SGP? En komt BIJ1 nog terug?

‘Of BIJ1 meedoet, dat moet je echt aan de woordvoerder van BIJ1 vragen. JA21 hoopt electoraal te profiteren van de val van het kabinet, maar ik durf geen uitspraken te doen over de kansen van de partij van Joost Eerdmans.’

Maar D66 doet het slecht in de peilingen. Met de vriendelijke maar nogal onzichtbare Rob Jetten maken ze toch geen kans?

‘Dat durf ik niet te zeggen. Er blijft een kiezersgroep die behoefte heeft aan een progressief en constructief geluid. D66 is zeker nog niet uitgespeeld.’

Gaan de partijen met dezelfde lijsttrekkers de verkiezingen in?

‘Zeker is dat NSC een nieuwe lijsttrekker nodig heeft, nu Pieter Omtzigt afscheid heeft genomen. Maar hoe het zit bij andere partijen, dat weet ik echt niet. Er kan van alles gebeuren de komende tijd.’

‘Schoof zou misschien als minister van Buitenlandse Zaken kunnen terugkeren’

Dick Schoof heeft gezegd niet nog een keer premier te willen worden. Gaan we terug naar de tijd van wegwerppremiers, zoals Victor Marijnen (premier van 1963 tot 1965) en Jo Cals (premier in 1965-1966)?

‘Ook dat kan ik niet voorspellen. Schoof zou misschien als minister van Buitenlandse Zaken kunnen terugkeren, omdat hij als premier veel mensen internationaal de hand heeft geschud. Maar eerlijk gezegd acht ik die kans klein.’

Wie heeft dan de beste papieren om de nieuwe premier van Nederland te worden? Dat is toch overduidelijk voormalig EU-commissaris Frans Timmermans?

‘Misschien wel. Hij heeft ervaring, internationale statuur en is geliefd onder progressieve kiezers. Maar hij is niet populair bij andere delen van het electoraat. GroenLinks-PvdA zal vermoedelijk een op zijn persoon gerichte campagne voeren.’

Zoals ‘Kies de minister-president’ in 1977. Daarmee won de PvdA de Tweede Kamerverkiezingen. Maar zoals je weet verloor premier Joop den Uyl daarna de formatie. Een tweede kabinet-Den Uyl kwam er niet.

‘Ja. Kiezers kiezen in ons land niet de minister-president. Niemand stemde in november 2023 ook op Dick Schoof.’