Onlangs was het twintig jaar geleden dat Paul Scheffers geruchtmakende essay Het multiculturele drama in NRC werd gepubliceerd. NRC zelf en enkele andere kwaliteitskranten hebben uitvoerig stilgestaan bij dit feit. Terecht, want het essay was destijds bepaald baanbrekend. Het markeerde het einde van een naïef geloof in multiculturalisme dat Nederland zeker twee decennia in zijn ban hield. Het luidde ook een verharding in van politieke stellingnamen inzake migratie en integratie.

Sommigen beweren zelfs dat Scheffer heeft gezaaid wat later door Fortuyn, Wilders en Baudet is geoogst. Daarvan geloof ik niets: ook zonder Scheffers essay was die verharding er gekomen. De groei van de aantallen migranten, de opkomst van een hier gewortelde tweede generatie, de afbouw van de verzorgingsstaat en de terugtrekkende overheid maakten dat steeds meer mensen de immigratie als een bedreiging van hun eigen vertrouwde leefsituatie gingen zien. Die bedreiging werd in de jaren negentig nog versluierd door de economische voorspoed. Slechts weinigen merkten haar toen op, maar ze was er wel degelijk.

Paul Scheffer was een van de eersten die het groeiend gevoel van vervreemding bij de autochtone bevolking – althans een deel daarvan – onder woorden bracht, maar hij was zeker niet de allereerste. Politici als Willem Drees jr. en Frits Bolkestein gingen hem voor, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid had al tien jaar eerder het einde van het ‘minderhedenbeleid’ bepleit en diverse wetenschappers, onder wie ikzelf, hadden zich ook al veel eerder kritisch uitgelaten over de te geringe aandacht voor de integratie van nieuwkomers. Zij allen vonden maar in beperkte mate gehoor; kennelijk was de tijd nog niet rijp voor een omslag.

De grote verdienste van Scheffer is geweest dat hij op het juiste moment naar voren trad. Daarbij kwam nog dat hij bekend stond als ‘linkse’ intellectueel, terwijl kritische geluiden tot dan toe hoofdzakelijk van rechts en hooguit vanuit het politieke midden kwamen. Nu een prominent PvdA’er als Paul Scheffer zich zo bezorgd toonde over het integratieproces en over de manier waarop de politiek daarmee was omgegaan, gingen ook bij links de ogen open.

Het integratieproces van de nieuwkomers en hun nazaten heeft zich volop doorgezet

Wat beweerde Scheffer nu eigenlijk? Ik heb zijn essay weer eens herlezen en realiseerde me dat het voor de generaties van nu – laat staan voor toekomstige generaties – lastig zal zijn te begrijpen waarom het destijds zoveel ophef veroorzaakte. Scheffer was erg kritisch over het gemak waarmee veel Nederlanders toen pleitten voor het behoud van migrantenculturen.

Het koesteren van de eigen identiteit zou volgens hem niet samengaan met het noodzakelijke streven naar emancipatie. Bij ongewijzigd beleid zou een etnische onderklasse ontstaan en zouden maatschappelijke spanningen sterk toenemen. Om de liberaal-democratische samenleving in stand te houden dienen nieuwkomers zich tot op zekere hoogte aan te passen en bepaalde gebruiken en ideeën op te geven, zo betoogde hij.

Opvallend is dat Scheffer integratie vooral ziet als aanpassing van de nieuwkomers aan de ‘Nederlandse cultuur’. Soms neigt hij zelfs enigszins naar nationalisme. Hij verwijt de ‘kosmopolitische elite’ dat zij hiervoor onvoldoende oog heeft. Scheffer zelf kan weer worden verweten dat hij in zijn essay nauwelijks is ingegaan op de noodzaak van meer participatie aan arbeid en onderwijs en op het bestrijden van discriminatie. In latere publicaties heeft hij dat overigens wel gedaan.

En nu, twintig jaar later? Het integratieproces van de nieuwkomers en hun nazaten heeft zich ondanks tegenwerking volop doorgezet: participatie aan arbeid en onderwijs zijn spectaculair gestegen, behalve onder sommige vluchtelingengroepen. Een etnische onderklasse heeft zich – gelukkig – niet gevormd, al blijven migranten oververtegenwoordigd aan de onderkant van de samenleving.

Naar de maatstaven van twintig jaar geleden zou dat een fantastische vooruitgang betekenen. Helaas zijn de maatstaven in de tussentijd veranderd. Het maatschappelijk discours wordt nu vooral bepaald door politici en anderen die vinden dat migranten zich onvoldoende aanpassen, dat ze niet helemaal zo worden als ‘wij’ – wie die ‘wij’ ook mogen zijn. Veel onderzoek laat echter zien dat nieuwkomers en hun nazaten zich wel degelijk hebben aangepast aan de Nederlandse samenleving, al zijn zij natuurlijk nog wel herkenbaar aan hun migratieachtergrond of hun godsdienst.

Voor veel autochtonen is dat niet genoeg: hoe goed migranten en hun nazaten ook Nederlands spreken en hoe gemakkelijk zij zich in de samenleving ook bewegen, de gepercipieerde cultuurkloof blijft over en weer groot, de interetnische sociale contacten blijven beperkt en discriminatie is bepaald niet uitgebannen. Tijd voor een nieuwe noodkreet met de impact van die van Paul Scheffer, liefst een uit migrantenkring.