Thierry Baudet is geen fascist of racist. Het ideaalbeeld van de door Baudet geschetste samenleving doet romantisch ouderwets aan.

Het volk versus de democratie

De grote overwinning van Thierry Baudets Forum voor Democratie bij de Provinciale
Statenverkiezingen van 20 maart heeft veel stof doen opwaaien. Nooit eerder werd een nieuwe politieke partij in Nederland in één klap de grootste. Of Baudet zijn winst kan verzilveren in de vorm van koerswijzigingen in het beleid staat nog te bezien, maar intussen buitelen de verklaringen voor zijn succes over elkaar heen. Vaak wordt hierbij gewezen op de maatschappelijke veranderingen die voor velen te snel zouden gaan.

In zijn alom geprezen boek The People vs. Democracy voert de politicoloog Yascha Mounk drie verklaringen aan voor de recente opkomst van populisten in grote delen van de wereld. Volgens hem hebben de razendsnelle ontwikkeling van de sociale media, de stagnerende groei van de levensstandaard en angst voor de gevolgen van immigratie de bevolking van veel landen onzeker gemaakt. Sommigen geloven niet meer dat de gevestigde politiek deze processen in goede banen kan leiden en richten hun hoop op autoritaire leiders als Trump, Bolsonaro, Erdogan of Orban, die hun neoconservatieve boodschap vol overtuiging weten te verkopen. Dat daarbij de waarheid nogal eens geweld wordt gedaan en men via nepnieuws probeert mensen angst aan te jagen, weten we inmiddels maar al te goed.

De opkomst van Baudet laat zien dat zulke ontwikkelingen ook het Nederlandse electoraat niet onberoerd hebben gelaten. In zijn jongste verkiezingscampagne hamerde hij vooral op de ‘gevaren’ van mondialisering (immigratie, EU), terwijl hij de ‘klimaathekserij’ als een wereldwijd complot beschouwt, dat ons als Nederlanders nodeloos handenvol geld kost. Voor dat geld zijn veel betere bestemmingen te vinden, zoals versterking van de koopkracht en verkleining van de kloof tussen arm en rijk. Dat dit laatste niet gebeurt verwijt hij de zittende elite van Haagse ‘plucheklevers’, die elkaar de baantjes zouden toespelen (het ‘partijkartel’), en de intellectuelen, die de universiteiten, de journalistiek en de kunstenwereld tot linkse bolwerken zouden hebben gemaakt.

Een ongehinderde voortzetting van de geschetste ontwikkelingen leidt, zo vreest Baudet, tot niets minder dan het einde van de westerse beschaving. In zijn overwinningsspeech op de verkiezingsavond schetste hij in bombastische taal een apocalyptisch beeld van wat ons in het Westen te wachten zou staan als we niet zouden ingrijpen. Baudet maakte echter niet duidelijk hoe hij zelf dan wél wil ingrijpen. Zijn landelijk partijprogramma is flinterdun, maar het Forum voor Democratie wist zelfs zonder enig programma in drie provincies de grootste te worden. Het ideaalbeeld van de door Baudet geschetste samenleving doet romantisch ouderwets aan. Hij verlangt terug naar een samenleving zonder immigratie, die niet hoeft te gehoorzamen aan Brusselse wensen. Zo’n ideaalbeeld spreekt veel Nederlanders aan voor wie de ontwikkelingen van de laatste decennia te snel zijn gegaan. Nederlanders die ook steeds feller lijken te reageren op zaken die dat ideaalbeeld verstoren: Zwarte Piet en de ‘blokkeerfriezen’, het koloniale verleden (moeten de Coentunnel en de De Ruyterstraat andere namen krijgen?) en de slavernijdiscussie. Alles wat zich buiten Nederland afspeelt is een ‘ver-van-mijn-bed-show’, al gaat ook de gemiddelde Baudet-stemmer graag naar exotische oorden op vakantie.

Erfgenaam van Fortuyn

De angst voor nieuwe ontwikkelingen en vreemde invloeden is geen nieuw verschijnsel, maar deze vrees was lange tijd onderhuids gebleven. Lang was het in Nederland ongebruikelijk jezelf als conservatief te betitelen. Kritiek op de multiculturele samenleving werd al snel monddood gemaakt met het verwijt van racisme. De komeetachtige opkomst van Pim Fortuyn – inmiddels alweer bijna twintig jaar geleden – bracht die angst om zich op dit gebied kritisch te uiten voor het eerst aan het licht. De ‘gevestigde orde’ schrok er enorm van.

Fortuyns LPF was chaotisch georganiseerd en bovendien werd hij zelf jammerlijk vermoord. Na een kort intermezzo met Rita Verdonk kwam vervolgens Geert Wilders op met zijn PVV. Die blijkt langzamerhand echter toch te fel, te eenzijdig gericht op bestrijding van de islam en daarom op termijn ongeloofwaardig. Baudet is zodoende veel meer de ware erfgenaam van Fortuyn, al neemt hij zeker ook een deel van het PVV-electoraat over. Het Forum voor Democratie is nu al beter georganiseerd dan de PVV ooit was en maakt op een slimmere manier gebruik van de sociale media dan Wilders. Uit de eerste analyses van het stemgedrag blijkt dat Baudet qua leeftijd, opleiding en regio een dwarsdoorsnede van de Nederlandse bevolking weet te bekoren. Wilders’ aanhang daarentegen bestaat vooral uit laagopgeleide autochtonen in perifere regio’s en in enkele grote steden. Baudet slaagt er schijnbaar moeiteloos in daarnaast ook conservatief-nationalistische aanhangers van VVD en CDA naar zich toe te trekken.

Het is opmerkelijk dat ondanks stagnerende inkomens en ondanks de groeiende kloof tussen arm en rijk economische argumenten er tegenwoordig veel minder toe doen. Ook tijdens verkiezingen speelt de economie een minder prominente rol dan vroeger. Klassieke linkse partijen als de PvdA en ook de SP hebben nog maar weinig wervingskracht. De traditionele links-rechtstegenstelling van arbeid tegenover kapitaal wordt steeds duidelijker vervangen door een van nationalisten tegenover kosmopolieten, met GroenLinks en D66 als de duidelijkste exponenten van die laatste groep. Opmerkelijk is dat het Forum voor Democratie, net als Wilders’ PVV, sociaal-cultureel gezien ‘rechts’ is en sociaaleconomisch ‘links’. Bij die combinatie ligt volgens veel deskundigen het grootste gat in de Nederlandse politieke markt; daar zijn de meeste stemmen te behalen.

Wet Bescherming Nederlandse Waarden

Hoe passen migratie en diversiteit in dit geheel? Baudet heeft zich bij herhaling kritisch uitgelaten over buitenlandse invloeden, waaronder ook immigratie. Hij verpakt zijn standpunten in deftige, aan het oud-Grieks ontleende termen als ‘boreaal’ (noordelijk, en dus ‘blank’), ‘homeopathische verdunning’ (een eufemisme voor ‘vermenging van rassen’, waarvan hij tegenstander is), ‘oikofobie’ (angst om op te komen voor de eigen oorspronkelijke cultuur). Het klinkt geleerder en genuanceerder dan de felle anti-islamuitspraken van Wilders. Baudet is daarom voor veel autochtone Nederlanders acceptabeler. Het Forum voor Democratie pleit op zijn website voor een Wet Bescherming Nederlandse Waarden, die streng zou moeten worden gehandhaafd. Tot de te beschermen waarden behoren onder meer de vrijheid van godsdienst, de vrijheid om kritiek te leveren op godsdiensten, de gelijkheid van mannen en vrouwen en verboden op buitenlandse financiering van scholen en het dragen van gezichtsbedekkende kleding. Stuk voor stuk geen hemelbestormende programmapunten, maar zaken die in samenleving en politiek al volop in discussie zijn. Eigenlijk voegt Baudet inhoudelijk niets toe aan de al bekende standpunten van conservatieve partijen.

Voorts pleit Forum voor een strenger immigratiebeleid, met onder meer opvang van vluchtelingen in de regio en het terugsturen van illegale migranten en van migranten die niet wensen te integreren. Ook hier weinig zaken die we niet al van andere partijen hebben gehoord. Het FvD wil daarnaast dat Nederland weer zelf kan bepalen welke mensen al dan niet worden toegelaten en niet meer afhankelijk is van het migratiebeleid van de EU. Dit was ook een kernpunt in het Britse verlangen naar Brexit, maar nu het puntje bij paaltje komt blijkt dit lastig te verwezenlijken. De Britse economie blijft immers migranten nodig houden, waaronder mensen uit andere EU-landen. Deze vlieger gaat ook op voor Nederland. Baudet pleitte tot voor kort voor een Nexit zonder meer, maar onder druk van de Brexit-chaos heeft hij dit standpunt onlangs ingeruild voor het voorstel om ook in Nederland een referendum te houden over uittreding uit de EU.

De flarden beleidsvoornemens op het gebied van diversiteit en migratie waarmee Forum tot nu toe aan de weg heeft getimmerd, zijn niet bepaald schokkend voor iemand die de partijprogramma’s van bijvoorbeeld VVD en CDA kent. Ik vraag me ook af hoe Baudets voorstellen de eerder door hem uitgesproken vrees voor ‘homeopathische verdunning’ kunnen wegnemen. Anders dan Wilders kan Baudet leven met immigratie, al moeten de nieuwkomers zich dan wel aanpassen aan de Nederlandse cultuur. Natuurlijk gebeurt dat in veruit de meeste gevallen al lang, maar Baudet heeft er geen belang bij dat te benadrukken.

Geen fascist

In de media is de afgelopen weken soms heftig gediscussieerd over de vraag of Baudets standpunten racistisch of zelfs fascistisch zijn. Vooralsnog lijkt mij dat niet het geval: het Forum voor Democratie is niet tegen immigratie en zelfs niet tegen immigranten, maar Thierry Baudet verlangt wel dat nieuwkomers zich aanpassen aan hun nieuwe omgeving. Het FvD lijkt daarin strenger dan de meeste andere partijen, dus zal bij een verdere groei van de partij de assimilatiedruk die veel mensen met een migratieachtergrond ervaren wel toenemen. Fascistisch kan men Baudet zeker niet noemen, al koketteert hij soms met denkers wier denkbeelden tegen het fascisme aanleunen. Fascisten streven naar een geheel ‘nieuw mensbeeld’ en zijn ook tegenstander van democratie. Baudet heeft eerder een ouderwets, nostalgisch mensbeeld en hij pleit juist voor meer directe vormen van democratie: hij was een van de initiatiefnemers van het inmiddels legendarische Oekraïne-referendum. Populistisch kan men Baudet wel noemen, ook al is dit een tamelijk vage term: hij neigt naar autoritarisme, zijn programma is beperkt en nogal onsamenhangend, hij is vaak uit op effectbejag en deinst er niet voor terug af en toe een loopje met de waarheid te nemen.

Han Entzinger is emeritus hoogleraar migratie- en integratiestudies aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.