”Jihadisme heeft alles met islam te maken.” Dat is de kop boven een opinieartikel in De Volkskrant van 21 augustus van de hand van voormalig VVD-leider Frits Bolkestein. In het stuk mengt Bolkestein zich in een discussie over de aanslagen in Parijs in januari, het geweld van IS en de Syrië-gangers en de vraag wat dat met islam te maken heeft. Hij maakt zich druk over het feit dat niet alleen die halfzachte multiculti’s, maar nu ook de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), ja zelfs president Obama beweren dat jihadisme niets met islam te maken heeft. Bolkestein bestrijdt die stelling en baseert zich daarbij op een artikel van David Suurland. Die was enige maanden geleden ook al in het nieuws toen hij stelde dat antisemitisme kan worden teruggevoerd naar de bronnen van de islam. In dit geval ging het om een artikel waarin Suurland aan de hand van islamitisch bronnenonderzoek stelt dat geweld theologisch gelegitimeerd wordt. Ook allerlei opinieonderzoeken laten volgens Bolkestein zien dat een groot deel van de moslims in de wereld geweld inderdaad gerechtvaardigd vindt. ”Wanneer de NCTV dus beweert dat men de term ‘religieus geïnspireerd terrorisme’ niet mag gebruiken, want die voedt de gedachte dat religie als zodanig de basis zou kunnen vormen voor geweldpleging dan zijn dat praatjes voor de vaak”, aldus Bolkestein. Bolkestein, één van de aanjagers van het debat over de islam in Nederland in de jaren 90, meent dat Suurland te prijzen valt omdat hij het thema islam en geweld durft op te pakken. Suurland mag volgens Bolkestein niet worden genegeerd en weggezet als een islamofobe wetenschapper.

Twee vragen blijven bij mij hangen na het lezen van het stuk van Bolkestein. Wordt het verband tussen islam en geweld in de discussie inderdaad genegeerd? Wat een onzin. Het is een bekende retorische truc om te beweren dat iets nooit wordt gezegd en dat jij dan de eerste bent die hier aandacht voor vraagt. Zo is Paul Scheffer beroemd geworden. Daar is het succes van Wilders op gebaseerd en dat doen heel veel opiniemakers. Ik zelf ook. Waarom zou je anders iets aan de orde stellen als iedereen het al doet? Maar los daarvan, het is klinkklare nonsens dat er geen discussie over dit thema wordt gevoerd. Ik heb afgelopen week deelgenomen aan een summer school aan de Universiteit van Antwerpen. Die stond geheel in het teken van de vraag of er een verband is tussen religie en geweld. Een week lang hebben wetenschappers uit de hele wereld met elkaar gediscussieerd over dat verband. De literatuur daarover is schier eindeloos. Ook onder moslims vinden heftige discussie plaats over het thema geweld. Bolkestein zou zich eerst eens goed moeten oriënteren voordat hij van alles roept.

Dat brengt me bij de tweede en belangrijkste vraag. Heeft jihadisme iets met de islam te maken? Suurland en met hem Bolkestein hanteren als bewijsvoering de aloude methode van bronnenonderzoek: als er ergens in theologische geschriften uitspraken staan die het gebruik van geweld (tegen bijvoorbeeld niet-moslims) rechtvaardigen dan is daarmee het bewijs geleverd. Bekende geleerden uit de islamitische geschiedenis zoals Ibn Khaldun, Ibn Taymiyyah, en Al-Ghazali worden geciteerd. Makkelijk en succes verzekerd want het staat tenslotte zwart op wit. En dat is nu precies waar Bolkestein en Suurland volkomen de mist in gaan. Niet alleen negeert hij bijvoorbeeld recente gezaghebbende uitspraken van islamitische geleerden die juist geweld afwijzen, hij heeft kennelijk ook geen kaas gegeten van hoe religieus gezag werkt. Legitimering van beslissingen en opvattingen die te maken hebben met religieuze principes en bepalingen komt niet rechtstreeks voort uit religieuze bronnen en teksten, maar is gebaseerd op (religieus) gezag. Religieus gezag is echter allerminst eenduidig, niet in de laatste plaats omdat de maatschappelijke context waarin religieuze praktijken en opvattingen geventileerd worden steeds complexer en veelvormiger worden.

Maar betekent dat dat jihadisme niets met islam te maken heeft? Natuurlijk heeft jihadisme met islam te maken. Als de plegers van een aanslag zeggen in naam van de islam te handelen dan is er een verband, ook als de overgrote meerderheid van de moslims in de wereld dat soort geweld radicaal afwijst, zoals het geval is. Als IS zichzelf beschouwt als de enige gezaghebbende en wettelijke ‘islamitische staat’, dan volstaat niet om met bronnen in de hand te roepen dat dat niet de ‘juiste’ of ‘ware’ islam is, of, zoals Bolkestein doet, juist roepen dat IS handelt in overeenstemming met islamitische principes. Dat is gemakzuchtig en veel te kort door de bocht. Dat is pseudo-wetenschap. Het gaat er juist om te erkennen dat sprake is van een legitimiteitsprobleem. Dat vereist discussie, niet over de hoofden van moslims, maar met en zeker door moslims zelf.

Thijl Sunier is hoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Muslims in Europe, voorzitter van de Netherlands Interuniversity School for Islamic Studies en voorzitter van de Antropologen Beroepsvereniging.