‘Een intellectueel in de politiek.’ Zo werd voormalig VVD-leider Frits Bolkestein ook bij zijn overlijden vorige week opnieuw getypeerd. Die typering zegt eigenlijk meer over de Nederlandse politiek en het lage intellectuele gehalte ervan, dan over Bolkestein. In het land der blinden….

Want ja, hij las wel eens een serieus boek. En dat was en is in zijn partij een vrij zeldzaam verschijnsel, waar zijn verre voorganger Ed Nijpels er ooit prat opging dat hij het liefste strips las, en VVD-fractiewoordvoerder Thierry Aartsen cultuursubsidies vooral wilde reserveren voor het bloemencorso en de carnavalsfanfare.

De cultuurvormen waar Bolkestein – gehuwd met een actrice – om gaf, werden door Aartsen afgedaan als hobby van een linkse wijnnippende grachtengordel-elite. Zo’n cliché doet het kennelijk goed bij een electoraat waarvan een spraakmakend deel toch echt bestaat uit nog veel elitairder, want vermogende wijndrinkende villabewoners in het Gooi.

Nu zal Bolkestein niet de enige VVD-er zijn geweest die wel eens een boek leest. Mark Rutte ging zelfs eens, tot grote woede van Angela Merkel, heel demonstratief op een Eurotop een biografie van Chopin lezen toen er over een hogere EU-afdracht gesproken werd. Maar meestal benadrukt hij niet zo dat ook hij wel eens boeken leest.

Bolkestein deed dat in elk geval gelukkig niet. In dat opzicht is het jammer dat hij tijdens het eerste paarse kabinet, dat hij in 1994 mede had mogelijk gemaakt, bij de PvdA als tegenspeler de pragmatische Wim Kok kreeg, die met intellectuele debatten weinig op had. Daaraan schort het in de Nederlandse politiek voortdurend, en die asymmetrie bestaat nu opnieuw, met Frans Timmermans tegenover de schreeuwlelijk Wilders en zijn bewust zwijgzame zetbaas Schoof in het kabinet.

Bolkestein heeft indertijd vooral naam gemaakt, door ‘integratie’- en dan specifiek die van (de nazaten van) moslimmigranten – als politiek thema op de agenda te zetten, waarbij hij binnen rechts-xenofoob Nederland bijna een cultstatus heeft verworven. Intussen is ‘de angst voor de islam’ een thema dat de Nederlandse politieke verhoudingen volledig verziekt – en niet alleen de Nederlandse.

Geen enkele immigratie van grote bevolkingsgroepen verloopt probleemloos

Zekere, spreken over migratie is als zodanig te lang een politiek taboe geweest, zoals dat ook voor integratie geldt – maar is het daarmee ook het hoofdprobleem, dat de PVV ervan maakt? En valt dan Bolkestein te verwijten dat de toon zo extreem is geradicaliseerd? Voor een deel wel, want Bolkestein heeft zich daar nooit nadrukkelijk tegen gekeerd.

Geen enkele immigratie van grote bevolkingsgroepen verloopt probleemloos. Dat integratieproces in het ‘land van aankomst’ heeft zowel een sociaal-cultureel als een sociaal-economisch aspect. Dat was met Nederlanders die na 1945 naar Canada emigreerden niet anders – ook al was de te overbruggen culturele afstand toen zeker minder groot.

Volgens het in 2004 gepubliceerde rapport van een parlementaire onderzoekscommissie onder leiding van Bolkesteins partijgenoot Stef Blok liep het met die integratie hier in de meeste gevallen best goed. Van de tweede en derde generatie is ook een steeds groter deel hoger opgeleid; in dat opzicht worden de verschillen met Nederlanders zonder migratie-achtergrond steeds minder. Waar men – zoals het toeslagenschandaal duidelijk maakte – wel tegenaan loopt is structurele discriminatie.

De minderheid die wel problematisch is, valt uiteen in twee groepen. Enerzijds een aantal moslims die religieus geradicaliseerd zijn en op provocerende wijze de westerse samenleving afwijzen. Deels in een psychologisch begrijpelijke reactie op die discriminatie: als jullie ons niet accepteren omdat we moslim zijn, dan zijn we het pas goed!

De andere groep bestaat uit maatschappelijke drop-outs. Wat in al die rechtse analyses inzake integratie – en ook bij Bolkestein – bewust wordt genegeerd, is de sociaal-economische problematiek. Als je criminaliteitscijfers en dergelijke per bevolkingsgroep naar sociale klasse corrigeert, blijken die verschillen vrij gering te zijn. Maar daar heeft de VVD het liever niet over: over die negatieve gevolgen van het door haar decennia gepropageerde neoliberalisme.

Dat was ook de blinde vlek van Bolkestein. Sterker: als eurocommissaris heeft hij de Europese dienstenmarkt gedereguleerd, met negatieve gevolgen voor de inkomens- en baanzekerheid van lagerbetaalden, waarvoor vervolgens ook door diezelfde VVD nu min of meer bedekt ‘de buitenlander’ als zondebok worden aangewezen.