Na de bloedigste aanslag van fundamentalistische terroristen in Europa sinds jaren, blijf ik als historicus toch met een aantal wezenlijke vragen zitten, die de moordenaars zelf helaas niet meer kunnen beantwoorden. Hun sympathisanten, van wie er zich ook vanuit Nederland ettelijke tientallen bij IS hebben aangesloten, kunnen dat echter mogelijk wel.

Ik kan mij op zich bij hun haat jegens het Westen nog best wat voorstellen, ook bij een deel van hen die (zoals de daders) zelf in het Westen zijn opgegroeid: verbittering over de achterstand, uitsluiting en uitzichtloosheid in de Franse banlieues, omdat mede door allerlei discriminatoire factoren de meritocratische belofte van het westerse maatschappij-ideaal – wie de capaciteiten heeft en hard werkt komt ver – voor hen vaak nog minder opgeld doet dan voor andere achterstandsgroeperingen.

Ook in de kritiek op de hypocrisie van westerse regeringen, waar het de uit handels- en veiligheidsbelangen voortvloeiende inconsequente omgang met vrijheid, democratie en mensenrechten betreft, kan ik een eind meegaan. Denk bijvoorbeeld aan Israël versus Palestina, Saoedi Arabië – waar nu een blogger een lijfstraf moet ondergaan die in de IS niet zou misstaan – versus Iran, het stilzwijgen over Egypte – waar Sisi zich als een veel grotere tyran dan Morsi ontpopt – en het (op zich bij gebrek aan veel alternatieven verklaarbare) de facto wegkijken in Syrië bij de ruim 200.000 burgerslachtoffers van Assad versus de enorme woede na het onthoofden van een handvol westerlingen. En natuurlijk de martelmethodes in het kader van de terrorismebestrijding, die met de openbaarmaking van het CIA-rapport overigens zelf door Washington is erkend (op een soortgelijk rapport van Moskou, Peking, Ankara en Teheran wachten we nog steeds). Alles tot je dienst.

Maar 3 dingen blijven voor mij anno 2015 niet te bevatten, ook als je aanstoot neemt aan – soms inderdaad weinig fijnzinnige – cartoons van Charlie Hebdo. Het zijn 3 dingen die een onoverbrugbare kloof markeren tussen het moderne westerse denken en de atavistische barbarij van terreurgroepen als IS en Taliban, maar ook die – laten we de geliefde Amerikaanse bondgenoot in de regio maar toevoegen – in landen als Saoedi Arabië. Dat houdt er immers precies dezelfde denkwijzes en strafpraktijken op na, die daar door de bevolking en de geestelijkheid als vanzelfsprekende uitdrukking van Gods wil en wet worden goedgekeurd (zie het gememoreerde lot van Raif Badawi).

De eerste vraag die bij mij oprijst is: hoe is het mogelijk dat je vindt dat de belediging van een mens die al 1400 jaar dood is, een moord legitimeert – ongeacht welke dode het betreft en wat zijn betekenis zou zijn. Geeft dat het recht om zelf te doden, als iets je niet bevalt? Kan men op het symbolische wapen van de tekenpen slechts met het bloedige wapen van de kalashnikov reageren? Wat is dat voor inhumaan normenstelsel, dat behelst dat ‘eer’ van een hogere waarde zou zijn dan een mensenleven?

De tweede vraag is: hoe is het mogelijk dat iemand met de sharia een juridisch systeem omarmt dat – ongeacht de oorsprong uit een glorieus verleden – met zijn lijfstraffen – en nu door IS zelfs officieel geher­introduceerde slavernij – door elk zindelijk denkend hedendaags mens slechts als absoluut verwerpelijk te beschouwen valt. De acceptatie daarvan – als gevolg van een tekort aan onderwijs en een teveel aan religieuze indoctrinatie – door analfabete boeren in pakweg Afghanistan kan ik nog enigszins begrijpen. Maar dat moslimjongeren – zowel allochtone als bekeerde autochtone – die in Europa zijn opgegroeid en opgeleid, dat als een soort paradijselijk alternatief voor het westerse rechtsstelsel beschouwen – hoe imperfect dat laatste ook mag zijn, en hoezeer het in de praktijk soms ook niet vrij van willekeur is – gaat mij boven de pet.

Ook teveel Europese moslims zien – zoals bij hen na enig doorvragen blijkt – de sharia nog steeds als een soort tijdloos ideaal, dat weliswaar hier en nu in een niet-moslim-land niet gerealiseerd kan worden, maar wel in een verre toekomst. Wanneer – en daar ligt misschien nu de meest duidelijke taak voor de islamitische geestelijkheid – durven zij, zonder verkettering in eigen kring, te stellen dat de sharia niet meer dan een tijdgebonden strafsysteem uit het verleden is – net als het sterk verwante christelijke strafsysteem uit de Middeleeuwen – en dat wij die door de maatschappelijke vooruitgang sindsdien gelukkig voor altijd achter ons gelaten hebben. De essentie van het westerse vooruitgangsdenken sinds de Verlichting is – en daarin schuilt dan anders de grote cultuurkloof – dat het verleden niet per definitie de norm voor goed en kwaad in heden en toekomst is.

Ik denk dat als alle imams in Europa ook dát eens zeer luid en duidelijk, zonder enig voorbehoud zouden zeggen, een belangrijk deel van een begrijpelijk wantrouwen bij de autochtone bevolking inzake hun intenties, voor de langere termijn weggenomen zou worden. Dat is, hoe je het ook wendt of keert, de grote mentale drempel die iedereen over zal moeten om Europeaan te worden: dat elk religieus beargumenteerd rechtsstelsel onacceptabel is, op basis van de fundamentele scheiding van kerk en staat. Maar zelfs diverse vooraanstaande islamitische intellectuelen die al decennia in het Westen leven (zoals Tariq Ramadan indertijd) beginnen, met dié cruciale vraag geconfronteerd, dan toch te draaien en wollige woorden te spreken.

De derde en laatste wezenlijke vraag hangt daarmee samen: op grond van welk waanidee die Europese moslimjongeren die nu terreurgroepen als IS en al-Qaeda als de hoeders van de ware islam omarmen, of zelfs zelf als jihadist op pad gaan, menen dat dit voor anderen een aantrekkelijk alternatief zou zijn dat ooit wereldwijd een kans zou maken. Om te beginnen voor vrouwen, die door IS en in landen als Afghanistan en Saoedi Arabië – het oorsprongsland met de heilige plaatsen – als tweede­rangsmensen zwaar worden onderdrukt.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.