Op 1 juli vieren we Keti Koti, het verbreken van de ketenen van slavernij. Want op 1 juli 1863 kwam er, eindelijk, een einde aan het systeem van ontmenselijking van zwarte mensen in het Nederlandse koloniale rijk.

Van de 33.000 slaven werkten er 23.000 op de plantages en 10.000 woonden bij hun meesters in Paramaribo. Op de dag zelf moesten alle vrijkomenden eerst naar de kerk en vervolgens naar het centrale plein in Paramaribo om te luisteren naar de rede van de gouverneur, de vertegenwoordiger van het koloniale bewind. Zijn eerste zin was: ‘Gij zijt nu allen vrij!’ Dat werd gevolgd door: ‘Weest u vooral oprecht dankbaar en vergeet u nimmer hoe goed uw vroegere meesters voor u geweest zijn!’

Dankbaar moesten de vrijgekomenen zijn, vooral jegens die ‘lieve’ koning Willem III. Die dankbaarheid moesten ze laten zien door nooit meer over de slavernij te spreken. Het was verleden tijd.

Die houding: ‘slavernij is verleden tijd en daar dient men niet meer over te spreken’, was lange tijd de gewenste houding van het Koninkrijk der Nederlanden. Maar na een lange tijd strijd van velen is daar verandering in gekomen. Internationaal gebeurde het nodige en in 2014 kondigden de Verenigde Naties het Internationaal Decennium van mensen van Afrikaanse afkomst af.

Ook in Nederland werd er voor erkenning gestreden. Na een intense lobby werd in 2002 het Nationale Slavernijmonument in het Oosterpark in Amsterdam onthuld. In 2013 werd er uitgebreid stilgestaan bij de 150 jaar sinds de formele afschaffing van de slavernij. Er werden processen in werking gezet om het bewustzijn over het slavernijverleden te vergroten. Door de Black Lives Matter-beweging kwamen de ontwikkelingen in een stroomversnelling. Wat lange tijd onzichtbaar was gebleven, werd zichtbaar: het slavernijverleden is geen verleden tijd. De doorwerking ervan is springlevend. Het is zichtbaar in ‘racistische stereotypen’ en in ‘discriminerende patronen van uitsluiting en sociale ongelijkheid’, aldus toenmalig premier Mark Rutte, toen hij op 19 december 2022 namens de Nederlandse regering zijn excuses aanbood voor de slavernij.

Rutte gaf zelf aan dat hij tot deze inzichten was gekomen door een langdurig proces. Eerder had de regering een dialooggroep in het leven geroepen. Die adviseerde in het eindrapport Ketenen van het verleden (1 juli 2021) de Nederlandse staat over te gaan tot erkenning van het slavernijverleden en de doorwerking ervan, tot excuses en tot herstel.

Koning Willem III vond dat zwarte mensen dankbaar moesten zijn

In dat kader moet je de excuses van Rutte zien en ook de excuses van koning Willem-Alexander op 1 juli 2023 en zijn verzoek om vergiffenis voor de rol die de Oranjes speelden in de slavernij. Het was een aangrijpend en helend moment, waarbij publiekelijk afstand genomen werd van de houding van koning Willem III, die vond dat zwarte mensen dankbaar moesten zijn.

Op 1 juli 2023 begon ook het herdenkingsjaar slavernijverleden. De regering stelde financiële middelen beschikbaar om allerlei initiatieven te ondersteunen – vooral op gebied van onderwijs, kunst en cultuur. Deze activiteiten hadden als oogmerk het bewustzijn over het slavernijverleden te bevorderen en de doorwerking ervan zichtbaar en bespreekbaar te maken. Daarbij ging het onder andere om het aanpakken van de kansenongelijkheid en het institutioneel racisme.

Maar ondertussen ziet ons politieke landschap er nu heel anders uit dan een jaar geleden. Vooroordelen, vijandbeelden en uitsluiting zijn weer aan de orde van de dag. En als die vanuit de kant van de overheid versterkt worden in plaats van aangepakt, worden breuklijnen in onze samenleving dieper. Dan nemen polarisering en fragmentering toe, gevoed door sociale media.

Dat moet niet gebeuren. Het is zaak het proces dat in gang is gezet door Rutte IV door te zetten in het kabinet-Schoof. Dit heeft ook een morele dimensie: we willen toch niet dat artikel 1 uit onze Grondwet, dat bepaalt dat alle mensen gelijkwaardig zijn, ter discussie stellen?

De democratie in Nederland staat onder druk. Maar het probleem is breder. In Europa woedt een oorlog, we staan voor grote uitdagingen op het gebied van klimaatbeheersing, migratie en schaarste van vitale levensmiddelen. Om deze uitdagingen effectief en structureel te kunnen aanpakken, is de inzet van iedereen nodig. Dat vraagt verschillende mens- en wereldbeelden, creatieve ideeën en mensen die out-of-the-box denken. De nationale en internationale ontwikkelingen maken duidelijk dat wij allen geroepen zijn te handelen.

Deze tijd heeft moedige mensen nodig. Moedige politici, moedige bestuurders, maar vooral moedige burgers. U en ik. Mensen van goede wil. Mensen die de vijandbeelden die gevoed worden door sociale media weerspreken. Mensen die inzien dat afspraken van politici over het handhaven van de rechtstaat niet genoeg zijn om die echt te beschermen.

Wij allen zijn geroepen te handelen. Dat hoeft niet per se op de barricaden, dat moet door niet te zwijgen als we dingen zien gebeuren die niet passen bij onze vrijheid, onze rechtstaat. Alleen zo, komen we als mensen verder. Alleen zo zullen de ketenen van onvrijheid  pas echt verbroken kunnen worden.