Daags na de verkiezingen schreef NRC de D66-verkiezingswinst toe aan het charisma van Rob Jetten. Columnisten als Bas Heijne en Frits Abrahams zagen de D66-leider zelfs als de belichaming ervan. Dat lijkt me wat overdreven, maar wel fijn dat dit begrip uit de leiderschapswereld ook eens ten deel valt aan een niet-populistische politicus. De media waren het er vooral over eens wie géén charisma aan de dag had gelegd: Frans Timmermans. Welbespraakt en integer was duidelijk niet genoeg.

Rob Jetten maakte de afgelopen jaren een ‘Ruttiaanse’ ontwikkeling door. De bril ging af en hij werd een zelfbewuste man met sociale souplesse. Hij bewijst dat je leiderschapsflair best kunt aanleren, een beetje. Op de charismaschaal van 0 tot 10 zit hij wat mij betreft nu in het midden. Laat deze toekomstige leider van Nederland vooral in die gematigde zone blijven.

Na verloop van tijd schiet charisma soms door. De magnetiserende elementen van de charismaticus – sympathie, verbale vaardigheid, zelfvertrouwen, energie en humor – willen nog wel eens imploderen als hij de leiding over een land of bedrijf krijgt. Dat is de giftige werking van macht. Autoriteit wordt autoritair, overtuigingskracht schiet door in drammen, empathie verdwijnt als sneeuw voor de zon en lachen doen ze vooral nog om eigen grappen. Uiteindelijk duldt de baas dan geen tegenspraak meer.

Ik denk niet dat een Fortuyn-regering het lang had uitgezongen

In de leiderschapsliteratuur staat dit bekend als management derailment: ontspoord leiderschap. Het beste voorbeeld daarvan is Donald Trump, de politicus die zich in het belangrijkste land van de wereld ontpopt als dictator. Ook in Europa hebben we de laatste jaren genoeg charismatische maar grensoverschrijdende, corrupte leiders gehad. Denk aan Boris Johnson, Silvio Berlusconi en Nicolas Sarkozy, regeringsleiders van grote landen die uiteindelijk door de rechtbank veroordeeld werden.

‘Vergis je niet, ík word minister-president van dit land’, sprak Fortuyn een paar maanden voor de verkiezingen van 2002 met geheven vinger tot de verzamelde pers. Met zijn fonkelende ogen en indrukwekkende stropdassen was hij verontrustend charismatisch. Kijkend naar de NPO-documentaire over Pim Fortuyn die nu op tv te zien is, zie ik meer charisma dan bij de huidige D66-voorman. Maar ik denk niet dat een Fortuyn-regering het lang had uitgezongen.

Met charisma win je misschien verkiezingen, maar het land evenwichtig besturen vraagt iets anders. In een coalitieland met een poldercultuur kunnen we best zonder. Dat blijkt althans uit een onderzoek dat Elseviers Weekblad onlangs deed in samenwerking met Ipsos I&O. Welke eigenschappen zoeken kiezers in hun ideale regeringsleider? Eén gewenste kwaliteit steekt erbovenuit: betrouwbaarheid. Ook nuchterheid scoort hoog op het wensenlijstje. Verder zien de ondervraagden liever een realist dan een idealist in het torentje.

Een jaar of tien geleden werkte ik als psycholoog-consultant bij een HR-bureau dat bij Kamerleden assessments afnam en hen trainde op politieke en bestuurlijke competenties. In het tijdperk-Rutte stelden we een competentieprofiel op voor de premier. Dat profiel komt aardig overeen met het wensenlijstje van de EW/Ipsos-ondervraagden. Het gaat om de vraag: wat maakt iemand geschikt als premier van Nederland?

Twee kwaliteiten sprongen eruit als het gaat om het bevorderen van een inclusief land. De eerste was die van pater familias: samenbindende kwaliteiten, het aanvoelen van onderlinge relaties en het bevorderen van teamgeest binnen het kabinet. In de Kamer zal hij het vermogen moeten tonen de wisselwerking tussen partijen te bevorderen.

De tweede belangrijke premierscompetentie is die van ambassadeur: zich gemakkelijk onder de mensen bewegen, een vriendelijke, hartelijke indruk maken en een soepele vertegenwoordiger zijn van Nederland in het buitenland. Andere culturen goed aanvoelen, respect tonen en vertrouwen wekken.

Het kan dus allemaal prima zonder veel charisma

Deze competenties corresponderen sterk met wat de literatuur aanduidt als servant leadership, dienend leiderschap. Die vorm van leiderschap is niet gericht op zelfprofilering.

Het kan dus allemaal prima zonder veel charisma. Mijn indruk is dat Jetten hoog scoort op de competenties die we de komende maanden en jaren hard nodig hebben. Misschien illustreert het wel een keerpunt in het politieke verwachtingspatroon van kiezers. Waar in tijden van crisis of onrust vaak de roep om een sterke, charismatische leider toeneemt, lijkt het Nederlandse electoraat juist te kiezen voor stabiliteit en betrouwbaarheid.

Het afserveren van Wilders en het binnenhalen van Jetten mag voorzichtig worden geïnterpreteerd als een voorkeur voor stabiliteit boven theatraal spektakel. Misschien ontwaakt in ons land een prille vorm van politieke volwassenheid.