Afgelopen week overleed de laatste Apartheidspresident van Zuid-Afrika, Frederik Willem de Klerk: de man die in februari 1990 Nelson Mandela vrijliet en vervolgens meewerkte aan de afschaffing van het Apartheidssysteem. Zij zouden er drie jaar later samen de Nobelprijs voor de Vrede voor ontvangen.

Hoe zal de geschiedenis over hem oordelen? Voor de verzetshelden van een vrijheidsstrijd – hier dus Mandela – is dat meestal positief. Zeker als zij die strijd vreedzaam hebben gevoerd en niet na de machtswisseling zijn ontspoord en zichzelf als nieuwe dictator hebben ontpopt. Daarvan bestaan vele voorbeelden. Denk aan Fidel Castro en Daniel Ortega in Latijns-Amerika, ooit gevierd als de bevrijders van een voorafgaande dictatuur. Zelfs Moammar Khadaffi hoort in zekere zin in dat rijtje thuis.

Dit heeft ook het uiteindelijke oordeel over Robert Mugabe zeer beïnvloed, die al veel eerder in Rhodesië aan een soortgelijk Apartheidsregime een einde maakte, maar onder wie het nieuwe Zimbabwe er vervolgens niet echt op vooruit is gegaan, om het voorzichtig te formuleren. Mugabe gold ooit als de Rhodesische evenknie van Mandela – zowel voor voorstanders als tegenstanders – en Mandela heeft later sterk de neiging vertoond om inzake Mugabes wandaden weg te kijken. Hij heeft nooit een openlijke veroordeling van zijn voormalige strijdmakker aangedurfd.

Valt De Klerk met Gorbatsjov te vergelijken, de man die juist in het jaar dat de eerste Mandela vrijliet al de Nobelprijs kreeg? In elk geval bestaat er tussen het einde van de Sovjet-Unie en het einde van de Apartheid een samenhang, die merkwaardig genoeg zelden expliciet wordt benoemd. Het ene volgde niet toevallig kort na het ander.

Tussen het einde van de Sovjet-Unie en het einde van de Apartheid bestaat een samenhang die zelden expliciet wordt benoemd

Met de Val van de Muur kwam een einde aan de Koude Oorlog en daarmee ook aan de gewoonte in Washington en Moskou om alle andere conflicten door die bril te bezien. Daaronder viel ook decennia lang Zuid-Afrika. Omdat Mandela’s ANC met communisten samenwerkte, kon De Klerks Nationale Partij uiteindelijk steeds op westerse gedoogsteun rekenen, ook al begon die in de jaren tachtig af te brokkelen.

Voor de Amerikanen gold de Apartheid, geostrategisch op wereldniveau bezien, steeds als het mindere kwaad, want het alternatief was erger. Om die reden werden ook in Latijns-Amerika militaire junta’s – waaronder die met de schoonvader van de huidige Nederlandse koning – ondersteund of zelfs aan de macht gebracht.

Met de Val van de Muur verdween die Oost-West-tegenstelling als de alles bepalende tegenstelling die decennialang conflicten elders in de wereld, die daarvan inhoudelijk op zich enigszins losstonden, bevroren had. Naast Zuid-Afrika valt hier ook het Israëlisch-Palestijnse conflict te noemen; een jaar na Mandela en De Klerk vielen prompt ook hier de leidende politici in de Nobelprijzen.

Dat men dáár uiteindelijk nog weinig opgeschoten is, valt niet los te zien van het – in Zuid-Afrika vrijwel ontbrekende – sterk religieuze karakter van dat conflict (zeker na nine eleven) en historische claims die de geschiedenis van de halve mensheid omvatten. Waar in Zuid-Afrika de onderdrukte zwarte bevolking na 1989 bovendien mede van een westers koloniaal schuldgevoel kon profiteren, profiteert in het Midden-Oosten juist Israël van een westers schuldgevoel inzake de Holocaust.

Maar De Klerk had nog iets anders met Gorbatsjov gemeen: zij werden ‘helden van de terugtocht’. Grotendeels ongepland: beiden wilden in eerste instantie slechts hervormen om het systeem te redden, en brachten vervolgens een ontwikkeling op gang die zij niet meer tegen konden houden. Een ontwikkeling die zij ook niet langer met geweld tegen wilden proberen te houden toen het oude systeem niet te redden bleek, wat hun voorgangers mogelijk wel zouden hebben gedaan.

Dat is historisch een zeer ondankbare rol. Een vreedzame afbraak van een wreed systeem kan meestal slechts met behulp van machthebbers die in dat systeem zijn groot geworden, daar eerst in hebben geloofd, en daarom ook vaak bloed aan hun handen hebben. Dat laatste geldt zeker ook voor De Klerk. Of zijn late openlijke spijtbetuiging vlak voor zijn dood daarover oprecht was, valt moeilijk te beoordelen. Dat zijn slachtoffers die wel wat érg laat vinden, is des te meer goed invoelbaar.