Sinds Yazan Rabee (28) vijf jaar geleden Syrië ontvluchtte, had hij een terugkerende droom. Hij rent door lege straten,  achtervolgt door de agenten van de Syrische president Assad, maar hij kan zijn huis niet meer vinden. Een realistische droom, die dicht bij de werkelijkheid ligt: hij groeide op in een dictatuur. Meer vluchtelingen hebben die nachtmerrie. Rabee maakte er de film Back over. Zijn andere film, Beyond the Sun, gaat over het gevangeniswezen in Syrië. Met deze twee films debuteert hij op het Nederlands Film Festival, dat nog tot overmorgen gehouden wordt.

Hoe was het om zelf op te groeien in een dictatuur als Syrië en mee te doen aan protesten?

‘Als kind heb je niet echt door dat er een dictatuur is. Als kind denk je, door de opvoeding en door school, dat Assad de enige is en dat hij de God van alles is. Veel kinderen denken zo, ik dus ook. Totdat in 2011 ongewapende en vredelievende demonstraties begonnen tegen Assad, mensen die voor vrijheid streden. Ik zag op televisie wat er aan de hand was en hoe het regime daar weer op antwoordde, namelijk door op mensen te schieten en mensen te arresteren. Toen pas begon het voor mij duidelijk te worden wat de situatie was in Syrië. Mensen werden er gewoon onderdrukt en konden niks zeggen. Ik groeide op in een wereld waarin de muren oren hebben. Dat betekent dat je altijd moet oppassen als je met iemand praat. Het is gevaarlijk om kritiek te leveren op de zittende macht. Ik ben toen mee gaan demonstreren in Aleppo, dat was in 2012. Ik was toen zeventien.’

Waarom ben je gevlucht?

‘Die opstand escaleerde in een oorlog. Het werd gevaarlijk. Iedere dag kon je zonder reden worden opgepakt en afgevoerd. Dat zag ik om me heen gebeuren en het zou mij en mijn familie ook kunnen overkomen. Mensen zijn gevlucht vanwege de dreiging, om zichzelf en hun familie te redden. Maar de grootste reden om te vluchten was de psychologische onderdrukking die Assad en zijn regime op de bevolking uitoefenden. Er heerste altijd angst, vandaar die dromen. Dat laat ik ook in mijn film Back zien. Daarin vertel ik dat mensen steeds dezelfde terugkerende droom hebben, waarin ze wegrennen, achtervolgt door agenten van Assad, en waarin ze denken dat ze veilig zijn ergens, maar dan ineens terug zijn in Syrië. Misschien komt het door de revolutie of het regime dat er al lang is, want sinds de jaren zeventig worden mensen in Syrië psychisch onderdrukt.’

‘Ik groeide op in een wereld waarin de muren oren hebben’

Je bent Syrië ontvlucht via Turkije en toen in Nederland terechtgekomen.

‘Ik studeerde civiele techniek en wilde daarmee doorgaan, maar mijn vader wilde dat we weg gingen uit Syrië, vanwege de onveilige situatie. Ik vond de psychologische onderdrukking daarbij het ergste. Dat zag mijn vader en van hem moesten we toen naar Europa. De weg naar Europa leidt eigenlijk altijd door Turkije en daar bleven we ruim twee jaar. Ik wilde ook verder studeren en dat kon in Europa. Mijn vader ging toen vooruit naar Nederland, dan konden we ook voor gezinshereniging gaan. Sinds december 2016 woon ik in Nederland. Taal was een obstakel, maar ik heb de taal binnen een jaar geleerd en ben in 2018 aan de Sint Joost Academie in Breda begonnen met een kunstopleiding. Dit jaar ben ik afgestudeerd.’

Hoe is het om in vrijheid te leven, terwijl alle generaties voor jou in Syrië in permanente angst en machteloosheid leefden?

‘Ja, dat is moeilijk. Ik denk er iedere dag aan, dat ik hier goed leef. Dan denk ik aan die mensen en weet ik dat ik niets kan doen. Dat voelt machteloos. Ik kan alleen films maken. Maar het heeft geen zin om hier bij de pakken neer te gaan zitten, of er verdrietig om te zijn. Daar is niemand mee geholpen. Ik ga door en probeer films te maken, op een manier waarvan ik denk dat die goed is. Films voor de echte Syriër. Hopelijk kunnen ze mijn films zien en hebben ze er steun aan. Ik heb nog wel contact met een paar mensen in Syrië, maar daar wil ik niet veel over kwijt. Het is interessant om te zien hoe ze daar nog kunnen leven. Iedere dag is voor hen slechter dan de vorige.’

Lukt het dan ooit om echt vrij te zijn?

‘Tja. Ik heb nog te maken met de consequenties van het opgroeien in Syrië en de dictatuur van Assad. Wat ik heb meegemaakt blijft bij me, maar ik geef het een plaats door er films over te maken. Nu kan ik zeggen wat ik wil zeggen en maken wat ik wil maken, zonder dat ik bang hoef te zijn voor gevolgen. Ik probeer de hele waarheid te vertellen. Ik zie wel, je leeft maar één keer. Maar veel Syrische mensen hier in Nederland durven nog steeds niet veel te zeggen, zelfs niet als ze weten dat niemand met hen meeluistert. Een politieke mening wordt niet snel geuit.’

Veel andere vluchtelingen hebben dezelfde droom. Wat zegt dat?

‘Mijn broer, een neef en een oude vriend uit Aleppo hadden die droom allemaal. Het is een droom die veel mensen hebben die ergens voor op de vlucht zijn. Niet alleen uit Syrië, maar ook uit andere gebieden. Ook Joden die de Tweede Wereldoorlog hebben overleefd. Deze droom gaat over doodsangst, over trauma en ontwortelen. Ik dacht dat ik de enige was met die droom, maar het bleken er veel meer. Ik ben er toen wat onderzoek naar gaan doen en wilde er een film over maken. Dat is Back geworden. Die film is gebaseerd op mijn eigen ervaring. Ik stel de vraag hoe het komt dat zoveel mensen die nachtmerrie hebben.’

Heb je daar antwoord op gekregen?

‘Het is het regime zelf, van 1970 tot nu toe. Dat is de reden. De Assads hebben een systeem gecreëerd om mensen bang te maken, een bepaalde manier om om te gaan met het volk. Dat is de grootste oorzaak van die doodsangst en het trauma dat mensen hebben.’

Wat hoop je met de film te bereiken?

‘Ik ben geïnteresseerd in de psychologie van mensen in het algemeen. Dat sluit goed aan bij hoe ik films wil maken. Maar ik wil ook vertellen dat mensen niet alleen gevlucht zijn voor de raketten en soldaten, maar juist vanwege de psychologische terreur. Ik hoop dat kijkers dat zien.’

Heb je die droom nu nog steeds?

‘Nee, tijdens het draaien van de film is het gestopt. Ik hoor ook van anderen dat het minder wordt, als ze op een veilige plek zijn. Uiteindelijk is het weg.’

Ook over de beruchte Syrische gevangenissen maakte je de film Beyond the Sun. Het Assad-regime ‘runt een goelag-systeem’ tegen de eigen Syrische bevolking, aldus de Nederlandse genocide-professor Ugur Ümit Üngör (NIOD). Welke nieuwe bevindingen deed jij op?

‘Ik doe altijd onderzoek voor een film. Ik ging ooit in het Duitse Potsdam naar een museum, dat vroeger een Russische gevangenis was. Die gevangenis lijkt op de Syrische gevangenissen. De Stasi (de Oost-Duitse inlichtingendienst, red.) had die manier van onderdrukken van de Russen geleerd, en de Russen leerden dat ook aan de Syrische machthebbers. Syrië lijkt veel op de oude Sovjet-Unie. Wat ze daar toen met gevangenen deden dat doen ze in Syrië nu nog steeds, zoals martelen. Dat was nieuw voor mij.’

‘Dat landen weer contact hebben met het regime, alsof er niets meer aan de hand is, maakt me boos’

Hoe kan deze film ons perspectief op Syrië, de vluchtelingen en de wereld veranderen?  

‘Ik laat zien wat de mensen ervaren en hebben ervaren. Ik hoop dat mensen zien dat het Syrische regime slecht is, dat Assad geen goed persoon is. Maar ik zie de laatste tijd dat landen (waaronder Turkije en Gaza) weer contact hebben met het regime, alsof er niets meer aan de hand is. Dat maakt me boos, want de situatie is er nog steeds heel erg. Je hebt er de sterke kant, het regime, en de zwakke kant, het volk. Andere landen zien dat niet. Die zien de opstandelingen als terroristen en menen dat het regime aan de goede kant staat. Maar het regime deed en doet nog steeds vreselijke dingen tegen het volk. Mensen moeten niet vergeten dat Syrië een dictatuur is.’

Moet het Westen dit land blijven behandelen als een paria?

‘Assad heeft vreselijke, onmenselijke, onvergeeflijke misdaden begaan tegen het Syrische volk. Je kunt nu niet doen alsof er niets aan de hand is. Ik hoop dat het Westen ook niet vergeet dat Assad een oorlogsmisdadiger is.’

Er gaan stemmen op om Syrië als veilig land te bestempelen en vluchtelingen te laten terugkeren. Wat vind je daarvan?

‘Dat vind ik vreselijk. Het gaat hier om een regime dat al meer dan vijftig jaar het volk onderdrukt. Assad is nu sterker dan ooit. Ik word echt boos als ik dat hoor.’

Assad blijft nog wel even in het zadel. Moeten Syriërs daarmee leren leven? Of moeten ze tegen hem blijven vechten?  

‘Dat vind ik een lastige vraag. Wat mij betreft moet hij sowieso weg. Ik vind dat Syriërs door moeten vechten, maar je kunt ook vechten zonder de wapens op te nemen. Ik vecht op mijn manier door films te maken. Maar het echte vechten heeft weinig nut denk ik. Er gaan alleen maar meer mensen dood. Mensen kunnen niet veel doen, ze hebben het geprobeerd. Maar dit land is niet voor Assad, het is voor de Syriërs. Dat zullen veel Syriërs ook zeggen. Er is nu minder vrijheid dan ooit. De grootste supporter van Syrië is Rusland. Dat moeten we nooit vergeten. Je ziet wat Rusland nu doet met Oekraïne. Ik wil niet dat mensen vergeten dat Rusland dit ook in Syrië heeft gedaan, maar dan samen met Assad. Ze hebben bombardementen uitgevoerd en geholpen om met sterke hand het land in hun greep te houden.’

Intussen probeert Syrië via influencers het land weer aantrekkelijk te doen lijken voor toerisme. Een Nederlands reisbureau biedt zelfs weer reizen aan naar Syrië. Een kwalijke ontwikkeling? 

‘Ik vind van wel. Als toerist kun je er gewoon heen, maar voor vluchtelingen is Syrië absoluut niet veilig. Mensen die naar Syrië op vakantie gaan, weten niet veel over de plek waar ze heen gaan (over de oorlog en Assads misdaden, red.). Dat geldt in Nederland ook. Misschien dat ze anders niet zouden gaan.’

Back is vanaf 29 september te zien op PICL en op 24 oktober in EYE in Amsterdam.