‘Ik hoop stiekem dat er een politicus komt kijken naar Thuis, Ontheemd #2 en nadenkt over hoe wij als land betere beslissingen kunnen nemen.’

Een ode aan de vrouw, dat is de eerste solovoorstelling Thuis, Ontheemd #2 van Rajae el-Mouhandiz (39). In het vervolg op Thuis, Ontheemd #1 vertelt de zangeres en theatermaakster haar onwaarschijnlijke levensverhaal – en daarmee ook die van de vrouwen die een grote rol in haar leven speelden.

Mouhandiz heeft een verrassend genuanceerde kijk op de wereld. Ze is nog een baby als de Marokkaans-Algerijnse Nederlandse vanuit Marokko naar Nederland komt en pas vijftien als ze besluit haar huis en haard te verlaten omdat ze anders moet stoppen met muziek. Toch neemt ze haar moeder niets kwalijk. Ze ziet haar als heldin, net als alle andere vrouwen die barrières doorbraken.

In Thuis, Ontheemd #1 onderzocht je wat thuis voor iemand betekent, in deel 2 onderzoek je het vrouw-zijn. Waarom?

‘Ik wilde kijken naar de ruimte die vrouwen innemen, de ruimte die ik mag innemen. Na mijn eerste voorstelling Thuis, Ontheemd #1 ben ik als vooronderzoek voor mijn tweede theatervoorstelling vijf maanden in Marokko gaan wonen. Ik ging op zoek naar mijn wortels, naar waar ik geboren ben. Daar ben ik zó tegen een muur aangelopen. In Marokko was ik vooral vrouw, niet mijn eigen ik. Een hotel boeken met mijn vriend kon niet, ik was namelijk niet getrouwd. Mijn oogkleppen vielen af, waardoor ik ook realiseerde hoe opgroeien in Marokko voor mijn moeder moet zijn geweest.’

Hoe zag je dat terug bij je moeder Habiba?

‘De rol van mijn moeder was zorgen en zwijgen. Zij cijferde zich weg voor haar man en later voor haar kinderen. Tegelijkertijd was mijn moeder voor haar doen erg feministisch en sterk. In 1982 scheidde ze van mijn vader, terwijl dat in Marokko pas sinds 2004 is toegestaan. Wat dat betreft was zij een rolmodel voor andere vrouwen. Als zij wilden scheiden van hun man, gingen zij naar mijn moeder voor advies.’

Naast je moeder vertel je ook het verhaal van je adoptie-oma Mia en je balletjuf Hennie.

‘Oma Mia gaf mijn moeder les in de Nederlandse taal. Mijn zus en ik adopteerden haar als oma. Zij leerde mij dat mijn tijd van mij kan zijn. Ze had een auto en ze was ooit apothekersassistente geweest. Ik idealiseerde haar vrijheid. Pas later kwam ik erachter dat zij moest stoppen met werken toen ze kinderen kreeg. Zo ging dat destijds in Nederland. Bij balletjuf Hennie zag ik dat je met kunst best geld kunt verdienen. Ballet en muziek waren voor mij de enige plekken waar ik vrijheid kon ervaren. Daar ging het niet over wij-zij, maar over mooi dansen en muziek maken. Mijn moeder kon balletles niet betalen en toen zei de balletjuf: ‘Kom toch maar, dat is goed voor je’.’

Als jong meisje maakte je een hoop mee. Je moeder en adoptie-oma speelden een grote rol in je leven, maar aan hun steun bleek een houdbaarheidsdatum te zitten. Je vertrok op je vijftiende, waarna je een andere naam kreeg en in verschillende pleeggezinnen en kindertehuizen belandde. Toch kies je ervoor om de positieve onderdelen te belichten. 

‘Elke generatie is vooruitstrevend en baanbrekend, maar niet persé voor de generatie na hen. Mijn moeder was op papier analfabeet, kindbruid, wees en moeder van vijf kinderen, maar aan de andere kant was ze voor haar tijd superfeministisch en stoer. Daarom was zij mijn voorbeeld. Dat geldt ook voor oma Mia. Iedereen deed maar wat hij of zij op dat moment kon. In Coming of age-verhalen leggen we vaak alleen de nadruk op drama, terwijl ik eeuwig dankbaar ben voor wat mijn moeder mij wél gegeven heeft. Dat is het voordeel van theater en film, daarin kun je veel meer complexe lagen toevoegen. Als ik mij alleen blind zou staren op de dingen die mis zijn gegaan, dan ontneem ik mij het verhaal dat mij gevormd heeft. Ik ben een product van deze vrouwen, daarom kan ik er niet over oordelen. Mijn ouders hebben mij qua opvoeding niet alles kunnen geven, maar ze hebben mij wel naar Nederland gehaald. Hier kwam ik terecht in een systeem waarin mijn eerste identiteit niet vrouw is, zoals in Marokko. Ik ben hier ten eerste een individu en ik mag zelf bepalen hoe ik dat invul. Natuurlijk zijn er in Nederland ook een hoop dingen waar ik kritiek op heb, maar als mens en als individu kan ik mij vrij bewegen. Daar ben ik mijn ouders heel dankbaar voor.’

In Thuis, Ontheemd #2 gaat het niet alleen over vrouwen die dicht bij jou staan, maar ook over historische figuren. Welke vrouwen hebben de meeste indruk op jou gemaakt?

‘Ik haal zeventien vrouwen aan die een grote impact hebben gehad, bijvoorbeeld de Egyptische Mona Eltahawy. Zij is feministe, journaliste en activiste. Tijdens een protest in Caïro (2011, demonstranten eisten het aftreden van de regerende militairen, red.) werd zij opgepakt, mishandeld en misbruikt door de Egyptische politie. Gelukkig had ze haar mobiele telefoon mee en liet ze op Twitter weten dat ze vastzat. Via sociale media is destijds zoveel druk uitgeoefend dat ze weer vrij kwam. Dat was natuurlijk ontzettend goed nieuws, maar ze was wel hartstikke getraumatiseerd. Ik vind Eltahawy een heel belangrijk rolmodel, omdat wat er met haar gebeurd is haar vuur alleen maar verder heeft aangewakkerd. In de voorstelling haal ik ook Nederlandse vrouwen aan. Bijvoorbeeld Anna Maria van Schurman. Zij werd als eerste vrouwelijke student in Europa in 1636 toegelaten aan een universiteit in Utrecht. Ze moest de colleges alleen wel van achter een doek bijwonen, zodat ze mannen niet tot last zou zijn.’

Deze twee vrouwen zijn maar een kleine greep uit de vrouwen die je aanhaalt in Thuis, Ontheemd #2. Wat maakte dat je zoveel diverse verhalen wilde vertellen?

‘Ik vind het schandalig dat er vaak maar één verhaal over een groep wordt verteld. Al deze verhalen hebben mij gevormd. Dat is Thuis, Ontheemd #2 – een onderzoek dat begint bij mijn identiteit en uitkomt bij mijn eerdere vraag: wat is de ruimte die ik mag innemen? De wereld heeft daar op dit moment voor vrouwen nog niet echt een antwoord op.’

Had jouw leven en dat van andere vrouwen er anders uitgezien? Waren de verhalen in bijvoorbeeld de media meer divers geweest?

‘Dat denk ik wel. De manier waarop wij in de wereld verhalen vertellen is beperkt, waardoor er veel stereotypes bestaan. Ik kwam eens om half vier ‘s middags bij een theater aan om op te treden. De gastvrouw sprak mij aan en liet mij meteen zien waar ik de schoonmaakspullen kon vinden. Daar kwam ik natuurlijk helemaal niet voor. Maar die vrouw heeft in de media maar één verhaal gehoord. De licht getinte vrouw die om half vier via de artiesteningang binnenkomt, dat kan alleen de schoonmaakster zijn. Heel veel vrouwen maken dat soort dingen mee. Sommigen denken dat het alleen exclusief om hun groep gaat, dat is niet zo. Over het algemeen worden vrouwen erg onderschat. Als een ander verhaal constant was herhaald, over de islamitische of buitenlandse vrouw die superstoer is, had de gastvrouw van het theater mij dan niet als schoonmaakster gezien? En hoe had het leven van mijn moeder er dan uitgezien? Dan had ze wellicht hele andere keuzes gemaakt.’

Momenteel tour je met Thuis, Ontheemd #2 door Nederland. Hoe zijn de reacties van het publiek?

‘Wat ik vaak hoor is dat mijn voorstelling niet oordeelt. Ik spaar niemand, ook mezelf niet. Als het altijd aan ‘de ander’ ligt, neem je nooit je eigen verantwoordelijkheid. Ik hoop stiekem wel dat er een politicus komt kijken naar Thuis, Ontheemd #2 en nadenkt over hoe wij als land betere beslissingen kunnen nemen. Ik kan als artiest deze onderwerpen bezingen, maar een artistieke stem brengt geen écht grote veranderingen teweeg. Het liefst zou ik zeggen: ‘Beste minister-president, beste minister van Buitenlandse Zaken, denk goed na over uw vriendschappen en handelsverdragen.’ Ik vind het zo hypocriet dat zij een mening hebben over culturen, religies of vooruitstrevendheid, wanneer zij deze niet bevestigen in hun politiek. Ja, er zijn landen waar verschrikkelijke dingen gebeuren, maar wat gaan we eraan doen? Misschien moeten we handelsverdragen met verkeerde landen verbreken? Mijn stem wordt alleen concreter op het moment dat onze politici dat ook onderschrijven door politieke beslissingen te nemen.’

Voorafgaand aan de voorstelling deed je veel onderzoek naar de positie van vrouwen. Hoe belangrijk was het voor jou dat je jouw mening zou onderbouwen met cijfers?

‘Heel belangrijk. Samen met mijn team heb ik alles gefactcheckt. Anders wordt het een emotioneel relaas van een artiestje.’

En de cijfers liegen er niet om.

‘Zeker niet. Tijdens de voorstelling haal ik data aan waaruit blijkt dat twintig procent van alle muziek die wij horen op de Nederlandse radio gemaakt is door vrouwen. Het aantal vrouwelijke artiesten op Nederlandse popfestivals is achttien procent, op dancefestivals is dat maar tien procent. En dan heb ik het nog niet over de musea. Dat laat wel zien dat vrouwen te weinig de ruimte krijgen om hun verhalen zelf te vertellen.’

Zelf geef jij die ruimte aan vrouwen door in september als gastcurator van een tentoonstelling in het Stedelijk Museum Schiedam bijna alleen maar vrouwelijke kunstenaars uit te nodigen.

‘Daar heb ik heel veel zin in. De tentoonstelling gaat over een nieuw cultureel fenomeen dat helemaal omarmd wordt door fashion-weeks, grote internationale modehuizen en door religieuze en niet-religieuze vrouwen: Modest fashion. Dit is inmiddels een miljardenindustrie. Eindelijk wordt ook de gesluierde en bedekte vrouw omarmd als mainstream schoonheid, maar tegelijkertijd kun je je afvragen of het een goed idee is dat modesty (bescheidenheid, red.) ineens de norm wordt. Daar laat ik kunstenaressen vanuit de hele wereld op reageren.’

Tijdens je vooronderzoek naar de vrouw keek je ook naar vrouwen in de kunstwereld. Wat viel je op?

‘Dat de vrouw altijd de muse is en zelden de maker. Dat had ik echt niet verwacht, dat de vrouw ook in de westerse wereld de muse is die voornamelijk zorgt en zwijgt. Vandaar dat ik zo ondernemend ben als het gaat om ruimte opeisen voor vrouwen. Dat vind ik heel leuk, om te kijken naar hoe we de geschiedenis kunnen rechtzetten. Daarin voel ik een verantwoordelijkheid naar alle vrouwen toe. Dit kan je niet in politieke arena’s doen. Dat moet je doen op plekken waarbij je harten kunt raken.’

Speellijst: Almere (8 februari), Gorinchem (19 februari), Amsterdam (22 februari), Rotterdam (17 maart) en Gouda (26 april). Zie www.rajae.nl voor meer informatie over Rajae el-Mouhandiz.